Please ensure Javascript is enabled for purposes of website accessibility
Dla nauczyciela
Artykuł

Kiedy mniej znaczy więcej, czyli o teorii ładunku poznawczego w praktyce

Ewelina Gorczyca
Katarzyna Pijanowska

Wielu nauczycieli zauważa, że ich uczniowie nie zapamiętują wszystkich informacji i umiejętności, które ćwiczą na lekcji. W tym artykule wyjaśniamy, dlaczego tak się dzieje. Odwołujemy się do teorii ładunku poznawczego. Pokazujemy też, co zmienić w planowaniu uczenia się innych i własnego, by skuteczniej utrwalać gromadzoną wiedzę.

Z badania przeprowadzonego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w maju 2021 roku i opublikowanego w formie raportu “Szkoła ponownie czy szkoła od nowa?” wynika, że 47% uczniów boi się nadmiaru pracy związanej z nauką stacjonarną. Te deklaracje prawdopodobnie związane są z ich wcześniejszymi doświadczeniami edukacyjnymi.

Zapewne niejeden raz mieli poczucie, że w ciągu jednego dnia w szkole usłyszeli mnóstwo nowych informacji i ćwiczyli wiele umiejętności, z których większości nie zapamiętali lub nie zrozumieli. A których znajomości oczekiwali nauczyciele.

Jedziesz do pracy tym samym autobusem co zawsze. W środku nie ma wielu osób, bo nie rozpoczął się jeszcze poranny szczyt. Rozmawiasz z koleżanką o planach na najbliższy weekend. Nie śledzisz dokładnie trasy autobusu – przecież znasz kolejne przystanki na pamięć. Pasażerowie wsiadają i wysiadają. Na jednym z przystanków kierowca autobusu oznajmia, że jest awaria wodociągu i konieczna jest zmiana trasy. Wszyscy pasażerowie tłoczą się do wyjścia. Rozglądasz się dookoła, próbując zorientować się, gdzie dokładnie jesteś, by znaleźć sposób na dotarcie do pracy. Rozmowa z koleżanką przestała się kleić, nie jesteś w stanie dłużej skupić się na omawianiu szczegółów wspólnego wyjazdu. Nie słyszysz dokładnie pytania, które pada. Przepraszasz ją i obiecujesz, że oddzwonisz. Od razu łatwiej Ci się myśli – możesz całą swoją uwagę skoncentrować na wymyśleniu alternatywnego dojazdu do pracy.

Ten moment, kiedy nie jesteś w stanie jednocześnie rozmawiać i odnaleźć się w nowej sytuacji, to właśnie efekt przeciążenia poznawczego. Nie jest to rzadkie zjawisko, ale sytuacja, która dotyczy nas wszystkich. Miejscem, które szczególnie sprzyja przeciążeniu poznawczemu jest szkoła, ze względu na ilość bodźców i aktywności, doświadczanych każdego dnia przez uczniów i uczennice.

Wchodzisz do klasy ze świetnym planem na ważną lekcję – masz interesujące video, interaktywną prezentację, karty pracy i pomysł na angażującą dyskusję. Realizujesz swój plan krok po kroku, a na koniec zadajesz kluczowe pytanie, które jest najważniejszym punktem tej lekcji. Okazuje się, że duża grupa uczniów nie potrafi na nie odpowiedzieć, a ci, którzy próbują, mają wątpliwości i nie są precyzyjni. 

Zaczynasz się zastanawiać, co jest tego powodem. Jednym z nich, może najważniejszym, jest nadmierne obciążenie poznawcze, czyli koszty jakie ponosimy w procesie uczenia się. Teoria opisująca to zjawisko wyjaśnia, dlaczego uczniowie mają problem ze zrozumieniem niektórych treści, tracą wątek na lekcji lub w ogóle niewiele z niej zapamiętują.

Skąd biorą się te problemy?

Istotnym powodem jest sposób działania naszej pamięci roboczej. To w niej przetwarzane są nowe informacje ze środowiska zewnętrznego oraz informacje z pamięci długotrwałej, które zostały już wcześniej zapamiętane. Pamięć ta ma ograniczoną pojemność, a informacje są w niej przechowywane tylko przez krótki czas, zanim trafią do pamięci długotrwałej lub zostaną utracone.

Uczeń przemęczony, przeładowany oraz przebodźcowany

Z badania przeprowadzonego przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w maju 2021 roku i opublikowanego w formie raportu “Szkoła ponownie czy szkoła od nowa?” wynika, że 47% uczniów boi się nadmiaru pracy związanej z powrotem do nauki stacjonarnej. Przeciętny uczeń spędza w szkole 7-8 godzin dziennie. Często po lekcjach uczestniczy w zajęciach dodatkowych. Musi również znaleźć czas na odrobienie pracy domowej oraz na samodzielną naukę. 

Kiedy policzymy te wszystkie godziny to otrzymamy pełny etat pracy zawodowej. To, co ważne, a o czym często zapominamy, to ilość nowych informacji, które każdego dnia trafiają do pamięci roboczej przeciętnego ucznia i które muszą zostać przetworzone, by móc trafić do pamięci długotrwałej. Wszystkie te informacje mają wpływ na obciążenie poznawcze uczniów i uczennic. Nasza nauczycielska świadomość tego to klucz do efektywnego, adekwatnego do możliwości każdego ucznia czy uczennicy planowania i prowadzenia lekcji.

Czym jest ładunek poznawczy?

Teoria obciążenia poznawczego zaproponowana przez Johna Swellera (J. Sweller, 2011) wyróżnia trzy rodzaje ładunku poznawczego, czyli kosztów, jakie ponosimy w procesie uczenia się:

Wewnętrzny ładunek poznawczy związany jest z poziomem trudności nowych informacji w zestawieniu z dotychczasową wiedzą ucznia. Jest to intelektualny wysiłek, jaki uczeń musi włożyć w zrozumienie nowych zagadnień. Ten rodzaj przeciążenia jest pożądany w procesie uczenia się. Zadanie, aktywność, materiał nie mogą być ani za trudne, ani za łatwe. Ta sama informacja w zależności, czy uczeń jest początkujący czy zaawansowany, może stanowić różny poziom obciążenia poznawczego.

Zgodnie z teorią Swellera interakcje między nowymi i starymi elementami są głównym źródłem wewnętrznego obciążenia poznawczego, a ten rodzaj obciążenia w trakcie uczenia się powinno się optymalizować, czyli tak dobierać treści i aktywności, aby nie były one ani za łatwe, ani za trudne (Sweller 2011). 

Ładunek właściwy, który też jest istotny dla procesu uczenia się, związany jest z integracją nowej i starej wiedzy. To wysiłek, jaki uczeń musi włożyć, by nowe wiadomości połączyć z tym, co już wie, tak aby tworzyły one schematy poznawcze w pamięci długotrwałej. Rozbudowywanie tych schematów nie wpływa na przeciążenie pamięci roboczej, kiedy z nich korzystamy. Pamięć robocza w jednym czasie może pracować tylko z czterema porcjami informacji, niezależnie od ich wielkości. Nie ma znaczenie, czy jest to nowa informacja czy cały, duży schemat poznawczy – zawsze dysponujemy tylko czterema “miejscami”. Ten rodzaj obciążenia należy zwiększać. 

Ładunek zewnętrzny, czyli obciążenie poznawcze zewnętrzne, które jest generowane przez formę opracowania materiału edukacyjnego, to rodzaj instrukcji do zadań czy sposób przekazywania informacji przez nauczyciela. To wszystko jest nieistotne w procesie uczenia się i takie obciążenie powinno być minimalizowane, poprzez pozbycie się zbędnych informacji, “ozdobników” oraz unikanie wielokrotnego tłumaczenia tego samego zagadnienia innymi słowami.  

Jak wykorzystać w praktyce teorię ładunku poznawczego?

Pojedynczy nauczyciel nie ma wpływu na funkcjonowanie całego systemu szkolnego, ale ma wpływ na to, jak wyglądają jego lekcje. To on/ona decyduje o przebiegu lekcji, planuje aktywności oraz materiały dla uczniów i uczennic. 

Warto w planowaniu uwzględnić pojemność pamięci roboczej uczniów oraz ich możliwości poznawcze. Z pomocą przychodzą nam strategie planowania i prowadzenia lekcji stworzone w oparciu o teorię ładunku poznawczego:

  1. Projektuj i planuj lekcje biorąc pod uwagę to, co już wiedzą i potrafią uczniowie.
  2. Nowe treści i umiejętności ilustruj przykładami.
  3. Stopniowo zwiększaj samodzielność i odpowiedzialność uczniów za rozwiązywane problemy w miarę nabierania przez nich biegłości.
  4. Zrezygnuj ze zbędnych informacji.
  5. Kluczowe informacje, które są ze sobą powiązane, prezentuj razem.
  6. Złożone kwestie prezentuj jednocześnie na dwa sposoby – mów i wizualizuj.
  7. Zachęcaj uczniów do wizualizacji tego, czego się uczą.

Omówienie każdej strategii wraz z przykładami aktywności przedmiotowych znajdziesz w przetłumaczonych materiałach “Teoria ładunku poznawczego. Przykłady z lekcji”

Polskie tłumaczenie i skład powstały w ramach programu „Szkoła ucząca się”, który jest wspólnym przedsięwzięciem Centrum Edukacji Obywatelskiej oraz Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności realizowanym przez CEO.

Bibliografia:

Ewelina Gorczyca

– rozwija i propaguje ocenianie kształtujące; współtworzy serwis temu poświęcony. Więcej 

Katarzyna Pijanowska

– koordynuje działania w ramach cyklu „Odporna szkoła”, które wspierają nauczycieli i nauczycielki w codziennej pracy. Więcej 

Podobne wpisy, które mogą Cię
zainteresować

Sala szkolna. Nauczycielka pokazuje uczennicom, jak rozwiązać zadanie.

Jak mądrze współpracować z organizacją społeczną?

Sylwia Żmijewska-Kwiręg
Czytaj więcej

Zmiany w podstawie. Temat nie tylko dla nauczycieli

Czytaj więcej
Nauczycielka, która słucha wykładu. Wokół niej inne osoby uczestniczące w tym wydarzeniu.

O myślach i uprzedzeniach, które wpływają na moje relacje w szkole

Czytaj więcej

 

Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych w celach marketingowych rozumianych jako otrzymywanie newslettera oraz informacji o produktach i usługach edukacyjnych oferowanych przez CEO, poprzez przesyłanie informacji za pomocą poczty elektronicznej, na podany adres e-mail [zg. z ustawą o świadczeniu usług drogą elektroniczną z dnia 18 lipca 2002 r. (Dz. U z 2013 r., poz. 1422 ze zm.)]. Nasza polityka prywatności