Młodzi ludzie w całej Polsce dostrzegają problemy swojego najbliższego otoczenia i wyzwania, jakie stawia przed nimi szybko zmieniający się świat. Szkoła, która jest dla nich miejscem autentycznego rozwoju również nie powinna pozostawać na nie obojętna.
Akcja Akceptacja (Bielsko-Biała), Body Shaming (Sosnowiec), Fake newsom mówimy NIE! (Sokołów Podlaski), Czym oddychasz? (Syców), Obalamy stereotypy (Ełk), Zdrowe odżywianie! (Nowy Targ), Sex Education po polsku (Bydgoszcz), Młodzieżowa Grupa Wsparcia (Szczecin), Młode Mamy w Akcji (Szczecinek), Stop Smog! (Truskolasy), Pokaz Eko Mody (Borzestów), Dostępność i różnorodność miejsc spotkań (Nowy Aleksandrów), Miejsce spotkań dla nastolatków (Młynków), Niepełnosprawni wśród nas (Piła) – to tylko wybrane inicjatywy realizowane m.in. w ramach Młodzi w akcji+, które potwierdzają, że młodzi ludzie w całej Polsce dostrzegają problemy swojego najbliższego otoczenia i wyzwania, jakie stawia przed nimi szybko zmieniający się świat. Szkoła, która jest dla nich miejscem autentycznego rozwoju również nie powinna pozostawać na nie obojętna.
W raporcie z badania przeprowadzonego w maju 2021 roku przez Centrum Edukacji Obywatelskiej wśród tez dotyczących koniecznych zmian, które sprawią, że szkoła będzie dobrze służyć młodym ludziom w przyszłości, znalazły się takie, które mówią o:
Tezy te wyznaczają ogólne kierunki dla systemu, ale też dla myślenia o tym, jakiej edukacji obywatelskiej potrzebujemy.
Przy wsparciu nauczycieli i nauczycielek oraz z wykorzystaniem inspiracji płynących z programów Centrum Edukacji Obywatelskiej młodzi ludzie tworzą zespoły, identyfikują problemy, szukają rozwiązań, wprowadzają innowacje. Dzielą się swoim czasem, kompetencjami i sercem z innymi, bo – jak wskazują nazwy wykonywanych przez nich projektów – martwią się Co ze światem? (Technikum nr 8 im. Obrońców Poczty Polskiej w Gdańsku w Katowicach), gotowi są do działania, bo Chcemy zmiany! (II Liceum Ogólnokształcącego w Nowogardzie) oraz biorą odpowiedzialność w swoje ręce, bo Młodzież przejmuje inicjatywę (Zespół Szkół nr 2 w Aleksandrowie Kujawskim).
Takie projekty realizowane w szkole są odpowiedzią na potrzeby młodych ludzi, ale wspierają również proces uczenia się. Kiedy bowiem naprawdę się uczymy? Tylko wtedy, gdy wiąże się to z doświadczeniami, które są zarówno do głębi osobiste, jak i ukierunkowane na nas, jako uczących się. Udział w takich sytuacjach dostarcza wewnętrznej motywacji – właśnie wtedy szczegółowo zgłębiamy tematy o autentycznym znaczeniu i łączy to w sobie niezależność, przynależność i działanie, które ma sens [Fullan, M., Quinn, J., Drummy, M., Gardner, M. (2020)].
| Uczniowie i uczennice Szkoły Podstawowej nr 3 w Bogatyni, przy wsparciu szkolnej pedagożki sprawdzili wśród mieszkańców i mieszkanek miasta i gminy, jakie miejsca są dla nich ważne i chcieliby, by bardziej niż do tej pory o nie zadbano. We współpracy z przedstawicielami samorządu gminnego i przy zaangażowaniu mediów przeprowadzili działania na rzecz upiększenia terenu bogatyńskiego zalewu (wzbogaconego o ścieżkę edukacyjną). Powstał plan zagospodarowania a dodatkowo, zachęcona do aktywności lokalnej młodzież, zorganizowała sprzątanie terenu rekreacyjnego miasta, które zintegrowało różne środowiska i pokolenia mieszkańców. Młodzi ludzie nie tylko rozwinęli cenne kompetencje przydatne np. w życiu zawodowym i obywatelskim, ale także doświadczyli swojej skuteczności, co świetnie wpływa na pewność siebie. |
Szkoła powinna poruszać bieżące tematy, o których mówi się poza szkołą. W szkole powinniśmy częściej uczyć się współpracy, rozwiązywania problemów i samodzielności myślenia. Szkoła powinna uczyć nas nawiązywać przydatne dla nas relacje oraz rozmowy (głos uczniów z badania zrealizowanego na potrzeby raportu: Szkoła ponownie, czy szkoła od nowa, Witkowski J. (red.), (2021)).
Pierwszym krokiem do zdefiniowania na nowo edukacji (w tym edukacji obywatelskiej) jest zidentyfikowanie tych umiejętności, wiedzy i cech, które są naprawdę potrzebne młodym ludziom i światu.
Doświadczenie edukacji zdalnej pokazało, że uczniowie, którzy poradzili sobie w tym okresie, wykazywali się przede wszystkim takimi kompetencjami jak: myślenie krytyczne, kreatywność, niezależność w uczeniu się, samoregulacja, elastyczność poznawcza i wytrwałość.
Amerykański reformator edukacyjny Michael Fullan wraz ze współautorami wskazał – w przetłumaczonym przez Centrum Edukacji Obywatelskiej opracowaniu “Nowa wizja edukacji. Przyszłość uczenia (się)” – sześć globalnych kompetencji, o których rozwijanie powinna zadbać szkoła po pandemii. Są to:
Dzięki nim młodzi ludzie uczą się trwale. Nieustannie doskonaląc je w działaniu, zyskują swobodę jako obywatele i obywatelki świata, rozwijają umiejętność kształtowania własnej przyszłości i gotowość do inicjowania zmian na lepsze w swoich społecznościach i poza nimi.
Powyższe kompetencje oczywiście nie wyczerpują potrzeb współczesnego świata. Mierzy się on bowiem z wyzwaniami środowiskowymi, napięciami społecznymi czy globalnymi nierównościami, które zgodnie z przewidywaniami naukowców będą się coraz bardziej pogłębiać i wymagają zmian systemowych, niemożliwych do przeprowadzenia bez powszechnego zrozumienia i zbiorowego zaangażowania. Zmiana klimatu i kryzys dotykający bioróżnorodność będą powodować coraz poważniejsze klęski naturalne i mogą wpływać na powstawanie nowych chorób odzwierzęcych i patogenów, wywołujących kolejne pandemie. Możemy też spodziewać się coraz częstszych i bardziej nasilonych ruchów migracyjnych (w ciągu ostatnich 20 lat przybyło na świecie ok. 100 milionów migrantów i migrantek), będących m.in. konsekwencją zmiany klimatu. Będzie to wymagało szukania sposobów na skuteczne porozumienie międzykulturowe, w tym na porozumienie przy konfliktach wartości i polaryzujących stanowiskach.
| Bardzo zależy mi na tym, żeby żyć w społeczeństwie obywatelskim. W społeczeństwie, które jest otwarte, wrażliwe, które dostrzega problemy innych ludzi, również tych mieszkających w innej części świata (J. Jarosz, nauczycielka w Zespole Szkół Plastycznych w Bielsku-Białej). |
Pomocne w rozumieniu świata są kompetencje, o których wspomina M. Fullan w „Nowa wizja edukacji. Przyszłość uczenia (się)”, a zostały wymienione powyżej. Niezależnie od tego, czy w szkole są poruszane zagadnienia współczesnego świata (np. w ramach zajęć wykorzystujących metody edukacji globalnej), młodzi ludzie mają z nimi styczność w mediach społecznościowych. Często także sami się nimi interesują (co pokazuje m.in. duże zainteresowanie młodzieży ruchami klimatycznymi) i poszukują na ten temat informacji. Szczególnie w przypadku zagadnień, które są dla młodych ludzi ważne, ich zaangażowanie w dany temat może wpływać na ich stan emocjonalny i umiejętność radzenia sobie z nim w konstruktywny sposób.
Edukacja obywatelska odpowiadająca na współczesne problemy i wyzwania powinna brać pod uwagę także aspekt związany z pracą na swoich przekonaniach, emocjach, a czasem na własnej tożsamości i umiejętnościach interpersonalnych.
| Czujemy się feministkami. Próbujemy przełamać swoje bariery, zmierzając się z różnymi wyzwaniami, które pojawiają się w poszczególnych zadaniach projektu. Jednocześnie nie opuszcza nas poczucie humoru – tak piszą o sobie uczennice ze Szkoły Podstawowej nr 2 w Karczewie, które w naszym programie edukacji filmowej za pomocą kamery wykreowały postapokalipsę na temat człowieka, pokazując człowieka bez pokazywania… człowieka. |
W programach, które realizujemy we współpracy ze szkołami, zachęcamy do tego, żeby podejmowane działania, inicjatywy czy projekty lokalne były poprzedzone nie tylko diagnozą potrzeb społeczności, ale także refleksją nad tym, jakie cele chcemy osiągnąć i jakimi dysponujemy zasobami.
Do tych zasobów należą również emocje, które mogą odegrać ważną rolę w działalności aktywistycznej, a które, umiejętnie zarządzane, wspierają zaangażowanie obywatelskie. Złość, radość, smutek czy strach pomagają określić, co jest dla nas ważne, a świadomość ułatwia wyrażanie ich i przekuwanie w adekwatne działanie. Model takiej pracy z emocjami jest rozwijany m.in. przez Clintona Callahana, twórcę Possibility Management w postaci tzw. Nowej Mapy Emocji.
Odpowiedzialne zaangażowanie wymaga włączenia rozumu i otwartości na wiedzę (krytyczne myślenie), dobrej komunikacji i racjonalnego dialogu (relacje i współpraca) oraz mądrego zarządzania sobą, swoimi odczuciami i emocjami (liderstwo i samoregulacja). Przyjrzyjmy się trochę bliżej tym postawom i cechom.
Krytyczne myślenie to szereg umiejętności, które ułatwiają młodemu człowiekowi poznawanie otaczającego go świata i jego rozumienie. Składają się na nie: ciekawości poznawcza, nonkonformizm poznawczy oraz umiejętności zarządzania informacjami oraz wnioskowania na ich podstawie. Krytyczne myślenie rozumiane jako proces opiera się na uniwersalnych wartościach intelektualnych, takich jak: przejrzystość, trafność, precyzyjność, spójność, istotność, uzasadnienie, głębia, rozmach oraz uczciwość. Stawianie pytań i dociekanie, poszukiwanie zależności między procesami, sprawna weryfikacja faktów, źródeł wiedzy czy rozpatrywanie zagadnień z różnych perspektyw to przykłady umiejętności, które często stanowią trzon wymagań ogólnych podstawy programowej wielu przedmiotów. Warto, aby szkoła częściej się do nich odwoływała, , poruszając treści przedmiotowe, a jednocześnie dając młodzieży przestrzeń do samodzielności poznawczej i niezależnego formułowania ocen i stanowisk. Ma to szczególne znaczenie w kontekście walki z dezinformacją i fake newsami, które wzmacniają podziały i polaryzację społeczną.
| Międzyszkolna Młodzieżowa Grupa Robocza spotyka się, bierze udział w warsztatach, edukuje się, działa i pisze na rzecz klimatu. Jakie tematy są ważne dla młodych ludzi? Jak wiele potrafią? Co myślą? Często słyszymy „musisz żyć w zgodzie ze środowiskiem!”, „bądź eko!”, „żyj less waste!”. Tylko jak? Jeśli nagle zacznę segregować śmieci, to uratuję świat? Czy ktoś to w sumie robi? – pytają autorki tekstu, który powstał w naszym programie edukacji klimatycznej. |
Bez poszukiwania sposobów porozumienia się i kompromisu nie będziemy w stanie wspólnie przeciwstawiać się wyzwaniom, przed którymi stoimy wraz z przyszłymi pokoleniami. Przykładem takiej postawy i podjętego zobowiązania są np. Cele Zrównoważonego Rozwoju, które sygnalizują – żadne państwo w pojedynkę nie jest w stanie zmierzyć się z kwestią ubóstwa, głodu, nierówności ekonomicznych czy sprawiedliwego handlu. Jedynie współpracując ze sobą, możemy szukać rozwiązań. Ten przekaz powinien wybrzmiewać także w szkołach i właśnie kompetencję współpracy warto rozwijać. Pozwala ona na skuteczne wspólne działanie w różnorodnych grupach na rzecz osiągania ustalonych celów. Umożliwia odpowiedzialne, aktywne i w dialogu dążenie do poznania świata i do zmiany. Im więcej będziemy stwarzać okazji do współpracy w szkole i aktywnego słuchania siebie nawzajem (np. w ramach samorządności uczniowskiej, pracy projektowej czy grup zadaniowych) – zarówno uczniom i uczennicom, jak i samym nauczycielom i nauczycielkom, tym łatwiej będzie stawać we wspólnej sprawie i tworzyć grupy czy społeczności wspólnego interesu.
Skuteczność wszelkich działań zależy m.in. od poczucia odpowiedzialności (za siebie i innych – w społeczności regionalnej, krajowej czy globalnej, za zadanie czy wyznaczony cel) i zaangażowania, a te zawierają w sobie m.in zarządzanie sobą. Takie zarządzanie to świadome i refleksyjne kierowania własnym rozwojem i funkcjonowaniem oraz działaniami, a takżeliderstwo, czyli zestaw kompetencji, które kształtują u młodych ludzi poczucie sprawstwa, pozwalają im skutecznie zaprosić innych do wspólnego działania i przewodzić im, poddając cały proces refleksji.
Poczucie wpływu i sensu, a także możliwość uczenia się poprzez realne działanie wzmacniają długofalowe zaangażowanie i postawę obywatelskiej odpowiedzialności.
Oto kolejne przykłady działań, które wspierają rozwój takich kompetencji i zostały zrealizowane w naszych programach:
Dobre uczenie (się), które z klasy wychodzi na świat (choćby ten najbliższy) – zdaniem M. Fullana wyrażonym w publikacji „Nowa wizja edukacji. Przyszłość uczenia (się)”:
Szkoła powinna zatem łączyć naukę z bieżącymi wydarzeniami, odwoływać się do aktualnej sytuacji społecznej, politycznej, gospodarczej, środowiskowej – zarówno lokalnej, jak i globalnej, i osadzać ją w doświadczeniach i emocjach uczniów i uczennic. Dzięki temu będzie stawała się przestrzenią do poruszania trudnych, kontrowersyjnych tematów, na temat których młodzi ludzie często chcą, ale nie mają z kim rozmawiać.
| Każdy w szkole powinien mieć prawo do własnego zdania na każdy temat, nauczyciele powinni częściej uczyć nas jak dyskutować na poziomie i jak wyrażać swoje zdanie, powinniśmy w szkole podejmować trudne tematy tak aby każdy młody człowiek był świadomy otaczającego nas świata (głos uczniów z badania zrealizowanego na potrzeby raportu: Szkoła ponownie, czy szkoła od nowa, Witkowski J. (red.), (2021)]. |
Szkoła może też rozwijać wskazane wcześniej kompetencje przez autentyczną i adekwatną edukację, która zapewnia wszystkim uczniom i uczennicom wybór, wolność wypowiedzi oraz poczucie sprawczości. Zamiast unikać trudnych tematów warto tworzyć przestrzeń w szkole do tego, żeby wykształcać w sobie kompetencje kluczowe dla rozwiązywania problemów, konstruktywnej rozmowy i budowania porozumienia.
| Dla mnie ważne jest, aby pytać uczniów o ich zdanie, traktować na równi z nauczycielami, dbać o nasz komfort, rozwijać kreatywność i samodzielność. To wszystko pozwala na porządne zintegrowanie ucznia ze światem, przygotowanie go do życia (głos uczniów z badania zrealizowanego na potrzeby raportu: Szkoła ponownie, czy szkoła od nowa, Witkowski J. (red.), (2021)]. |
Wymaga to, by nauczyciele i nauczycielki występowali w nowej roli, w której:
| Samorząd uczniowski pracował nad wyzwaniem, które dotyczyło procesu nauczania i uczenia się. Na podstawie uczniowskich wniosków nauczyciele naszej szkoły szukają rozwiązań dydaktycznych, by lepiej budować procesy lekcyjne sprzyjające uczeniu się oraz rozwijaniu kompetencji współpracy i pracy zespołowej uczniów i uczennic (M. Targosz, dyrektorka I LO w Kędzierzynie-Koźlu) W roku szkolnym 2021/22 wprowadzam dziewięć godzin dyrektorskich na zajęcia kreatywne, na których chcę by młodzież, pod okiem nauczyciela, pracowała metodą projektu wykorzystując narzędzia myślenia krytycznego (M. Targosz, dyrektorka I LO w Kędzierzynie-Koźlu) |
Szkoła może też być miejscem, w którym nie tylko uczy się o tym, jak odpowiadać na wyzwania współczesnego świata, ale też sama realizować to założenie w praktyce, wdrażając rozwiązania i dobre praktyki z zakresu m.in. praw człowieka (np. dotyczące kwestii równości płci, przeciwdziałania dyskryminacji) czy zrównoważonego rozwoju. Modeluje wtedy zachowania społeczności szkolnej i lokalnej, zachęca do autorefleksji w tym zakresie i buduje motywację do modyfikacji zachowań i codziennych nawyków.
Edukacja obywatelska w takim wydaniu to znacznie więcej niż zajęcia wiedzy o społeczeństwie; to edukacja, która stanowi istotny element wychowania i w takim rozumieniu jej elementy powinny być włączane do różnych przedmiotów i działań interdyscyplinarnych, kształtując kompetencje przyszłości oparte o postawy, wartości i umiejętności.
| O publikacji „Nowa wizja edukacji. Przyszłość uczenia (się)” M. Fullana W Centrum Edukacji Obywatelskiej przyglądamy się polskiej szkole z szerszej perspektywy, śledząc i upowszechniając głosy, które są próbą odpowiedzi na kryzys edukacji spowodowany pandemią koronawirusa. Temu też służy polskie tłumaczenie opracowania „Nowa wizja edukacji. Przyszłość uczenia (się)”, przygotowane przez M. Fullana i J. Quinn, wybitnych praktyków i reformatorów systemów edukacyjnych we współpracy z Microsoft Education. Autor i autorka opracowania zastanawiają się, w jaki sposób szkoła po kryzysie wywołanym pandemią może zapewniać wszystkim uczniom warunki do rozwoju oraz wyposażać ich w umiejętności niezbędne do funkcjonowaniem w tak wieloznacznym i zmiennym świecie. |
Bibliografia
– kieruje pracami Działu Edukacji Globalnej i Ekologicznej. Więcej
– kieruje działem „Szkoła ucząca się”. Więcej
