Skąd wiem, że umiem? – ocenianie kształtujące od diagnozy do sukcesu edukacyjnego

Uczeniu się towarzyszy ocenianie. Doświadczają go nauczyciele, uczniowie i ich rodzice. Dla jednych jest priorytetem, dla innych nie ma większego znaczenia. Budzi kontrowersje i emocje, gdyż często nie spełnia oczekiwań lub nadziei.

Praktycy oceniania kształtującego wprowadzają działania, które mogą przełamać stereotypy dotyczące oceniania. Pomaga im w tym wykorzystanie pięciu strategii [1]. Centrum Edukacji Obywatelskiej w programie „Szkoła ucząca się” od ponad 23 lat z sukcesem wspiera implementację tych strategii w polskich szkołach:

• Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
• Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.
• Udzielanie uczniom informacji zwrotnych, które umożliwiają im widoczny postęp.
• Tworzenie uczniom przestrzeni do tego, by korzystali ze swojej wiedzy i umiejętności.
• Wspieranie uczniów w stawaniu się autorami własnego procesu uczenia się.

Nazwa „ocenianie kształtujące” może być myląca i może sugerować, że chodzi w nim tylko o ocenianie. Tymczasem oznacza ona także badanie dotychczasowej wiedzy uczniów potrzebnej do nadbudowywania nowej i ciągłe szacowanie postępu, aby móc zaplanować dalszy proces uczenia się. Informacje zwrotne na temat opanowanych już umiejętności, tego co wymaga dalszej pracy oraz instrukcje dotyczące sposobu nauki pomagają uczniom budować świadomość na temat zdobytej wiedzy i rozwijają kompetencje uczenia się. Tym samym przynoszą sukcesy w szkole i poza nią. Dlaczego warto sięgnąć po ocenianie kształtujące?

• Ponieważ jest mocno uzasadnione w badaniach oraz wspiera je wiele teorii naukowych dotyczących uczenia się i rozwoju.
• Ponieważ wpływa pozytywnie na motywację, odwagę i wytrwałość w uczeniu się.
• Ponieważ nauczycielom pozwala uzyskać obraz uczenia się w klasie, a uczniom zauważać krok po kroku własne postępy.

Jakie wyzwania stoją przed nauczycielami oceniającymi efekty uczenia się dzieci i młodzieży?

Niezależnie od preferowanego sposobu oceniania, przed nauczycielami stoją liczne wyzwania. Dotyczy to między innymi:

• metod i form diagnozowania początkowej wiedzy i umiejętności uczniów jako podstawy do oceniania ich postępów edukacyjnych,
• wyboru wymagań edukacyjnych, do których będzie się odnosić ocena,
• skonstruowania lub wyboru odpowiednich zadań/pytań, które pozwolą ocenić poziom wiedzy ucznia,
• spełnienia wybranych wymagań,
• sformułowania zadań/pytań w taki sposób, aby wszyscy uczniowie (również ci, dla których język polski nie jest pierwszym językiem) mogli je zrozumieć,
• określenia konkretnych, sprawdzalnych kryteriów oceny i wyrażenia ich w języku dostępnym dla każdego ucznia, dbania o to, by sposób oceniania osiągnięć uczniów nie wpływał negatywnie na relacje w klasie, dostosowania szkolnego i przedmiotowego systemu oceniania do istniejących warunków i potrzeb.

Skąd nauczyciele wiedzą, czego i w jaki sposób uczniowie będą się uczyć?

Każda klasa jest inna, w odmienny sposób zróżnicowana pod względem zasobów. Ocenianie kształtujące wymaga od nauczycieli uważności na to, że dzieci i młodzież przychodzą do szkoły z szeroką wiedzą, czasami większą na dany temat niż ich nauczyciele (np. hobbyści, sportowcy, osoby doskonale znające język obcy w wyniku edukacji za granicą). W klasie mogą być także uczniowie, których wiedza o świecie jest zaledwie elementarna.

Dlatego nauczyciele „okejowcy” z lekcji na lekcję badają i monitorują nie tylko wyjściową wiedzę i postępy uczniów, ale także przyglądają się uważnie rozwojowi kompetencji uczenia się. Co wykorzystują zamiast testów?

Ćwiczenia w przywoływaniu (ang. retrieval practice)

Kiedy myślimy o nauczaniu, skupiamy się na wtłaczaniu informacji do głów naszych uczniów. Zamiast tego powinniśmy skupić się na ich wydobywaniu [2]. Przywoływanie to jedna z najskuteczniejszych metod uczenia się potwierdzona badaniami edukacyjnymi [3]. Aktywuje i diagnozuje wiedzę początkową, utrwala i porządkuje zasoby pamięci. Obejmuje np. krótkie formy ćwiczeń na dobry początek lekcji, nieobciążające emocjonalnie, bez stopni i nagród.

Celem jest przypomnienie sobie przez uczniów faktów, pojęć, reguł, koncepcji itp. potrzebnych do osiągnięcia sukcesu na bieżącej lekcji.

Przykłady takich aktywności:

• przedstawienie odpowiedzi na pytanie „sondujące” wiedzę, także pozaszkolną,
• krótkie wyjaśnienie przyswojonego wcześniej pojęcia potrzebnego do zrozumienia kolejnych treści, zapisanie poznanego wcześniej prawa,
• przećwiczenie w parze elementarnych umiejętności liczenia, pisania lub czytania,
• przypomnienie sobie słówek w języku obcym albo treści wiersza, wskazywanie obiektów na mapie itp.

Podczas ćwiczenia w przywoływaniu nauczyciel obserwuje wybranych uczniów i analizuje efekty ich pracy. Na tej podstawie może określić wstępną wiedzę młodych osób potrzebną do osiągnięcia celów bieżącej lekcji. Trudnością może być rozróżnienie, czy ewentualny problem z wyrażeniem myśli przez uczniów wynika z braku wiedzy, czy z ograniczeń językowych, np. z nieznajomości pojęć.

Rozmowa diagnozująca

Jej celem jest zdobycie informacji na temat uczenia się młodych ludzi. Prowadzona jest językiem dostosowanym do możliwości danej osoby. Często wymaga przeprowadzenia prostymi słowami, najlepiej zdaniami pojedynczymi z wykorzystaniem krótkich pytań np.:

• Co już wiesz o…? Podaj, proszę, przykład.
• O czym jest to zadanie?
• Które z tych dwóch zadań potrafisz rozwiązać? Na które z tych pytań znasz odpowiedź? Podaj, proszę, tę odpowiedź.
• Jakie pytanie można zadać na temat…?
• Opowiedz, co widzisz na tym zdjęciu/rysunku/schemacie/wykresie.
• Co jest łatwe w…? Co jest trudne w…? Co jest niezrozumiałe w…?

Warto pamiętać, żeby unikać mechanicznego stosowania uproszczonego języka wobec uczniów, którzy tego nie potrzebują. Przekaz słowny warto uzupełniać znanymi uczniom symbolami i nieskomplikowanymi wizualizacjami, np. schematami, rysunkami lub zdjęciami oraz upewniać się w trakcie rozmowy, czy dobrze zrozumieliśmy informacje przekazane przez ucznia.

Diagnostyczna analiza zapisów w zeszycie ucznia

Uważny nauczyciel znajdzie wiele cennych informacji o uczeniu się i umiejętnościach młodego człowieka, analizując zapisy w jego zeszycie. Z praktyki oceniania kształtującego wywodzi się tzw. OK zeszyt. Jest on uważany za „miejsce uczenia się”, w którym są zapisane cele lekcji, kryteria sukcesu i wykonane zadania. Mogą się tam również znaleźć rozmaite, często nieschematyczne notatki ucznia, nauczycielskie lub koleżeńskie informacje zwrotne do zadań, a także refleksje i podsumowania.

Warto przyglądać się zadaniom wykonanym przez ucznia i na tej podstawie formułować spostrzeżenia na temat bieżącej diagnozy wiedzy i umiejętności.

Fragment rozdziału „Skąd wiem, że umiem? – ocenianie kształtujące od diagnozy do sukcesu edukacyjnego” Małgorzaty Ostrowskiej z książki „Czas na szkołę doceniania. Praktycznie o ocenianiu jako uczeniu się”.

Rozdział jest zapisem referatu przygotowanego na zlecenie Centrum Edukacji Obywatelskiej na XXIX Konferencję Polskiego Towarzystwa Diagnostyki Edukacyjnej 2023.

Bibliografia

[1] Strategie te zostały sformułowane w amerykańskim programie doskonalenia nauczycieli Keeping Learning on Track wdrażanym przez Education Testing Service (ETS). Więcej o nich można przeczytać w artykule Sylwii Żmijewskiej-Kwiręg „Jak pięć strategii oceniania kształtującego pomaga tworzyć warunki sprzyjające uczeniu się uczniów i uczennic?”.

[2] Agarwal P. Bain P. „Powerful Teaching. Unleash the Science of Learning”, 2019.

[3] Dunlosky J. „Strengthening the Student Toolbox: Study Strategies to Boost Learning”, 2013.