Informacja zwrotna powinna wzmacniać młodych ludzi i wspierać ich w uczeniu się. Poznaj wskazówki, które pomogą Ci dobrze udzielać informacji zwrotnej.
Nauczyciele mogą zwiększyć swój wpływ na uczenie się młodych ludzi, gdy mają szanse skorzystania z informacji zwrotnej. Co sprawia, może być ona dźwignią rozwoju, kształtowania postaw, zdobywania wiedzy i umiejętności? Dlaczego informacja zwrotna może powodować, że jej odbiorca rośnie w siłę i wierzy w swoje możliwości? A co może spowodować, że uczeń lub uczennica nie robi postępów lub traci chęć do uczenia się? Co warto, a czego nie warto przekazywać uczniom w informacji zwrotnej?
Część nauczycieli potrafi już skutecznie wykorzystywać informację zwrotną w edukacji i wychowaniu, a każda nauczycielka i nauczyciel może nauczyć się z nią pracować.
Informacja zwrotna nazywana jest także oceną kształtującą lub rozwojową i już samo słowo „ocena” sprawia, że tak właśnie jest traktowana. Nauczyciele, uczniowie i rodzice, którzy mają do czynienia z informacją zwrotną, nie zawsze rozumieją jej prawdziwe cele:
Jakże często można usłyszeć od nauczycieli, że informacja zwrotna jest stratą czasu, ponieważ muszą zrealizować program nauczania, od uczniów, że jest im niepotrzebna, bo są zadowoleni z wykonanej pracy i nie chcą już jej poprawiać, a od rodziców, że cieszą się z postępów dziecka, ale chcą wiedzieć, jaki stopień należy mu się za wykonaną pracę. W każdym z tych głosów wybrzmiewa coś innego, lecz wszystkie reprezentują pewnego rodzaju niechęć wobec informacji zwrotnej i potrzebę, czy też chęć osiągnięcia w jej miejsce czegoś innego.
Informacja zwrotna istotna dla procesu uczenia się jest doceniającym komunikatem przekazującym spostrzeżenia (fakty) na temat dotychczasowych osiągnięć, np. wykonania zadania lub przedstawionej pracy oraz zawierającym konkretne wskazówki: co i w jaki sposób zmienić albo uzupełnić, by praca spełniła kryteria sukcesu (wymagania, które jej dotyczą). W przypadku zadania wykonanego idealnie informacja zwrotna zawiera głównie komunikaty doceniające i rekomendacje dotyczące nabierania biegłości lub ukierunkowanego, dalszego rozwoju.
Z pewnością informacja zwrotna nie jest oceną sumującą ani oceną opisową (gdyż ta jest sumująca), ani środkiem wymuszającym na uczniu poprawienie pracy, np. do stu procent oczekiwań zapisanych w podstawie programowej lub w programie nauczania.
Chciałabym przedstawić w niniejszym artykule podejście do informacji zwrotnej, które jest zbieżne z porozumieniem bez przemocy (PBP) Marshalla B. Rosenberga. Sam autor nazywa porozumienie bez przemocy szczególną postawą wobec porozumiewania się (mówienia i słuchania), w której nasze słowa nie są nawykową, automatyczną reakcją, ale stanowią zamierzoną wypowiedź, która wynika wyłącznie ze świadomości tego, co spostrzegamy, co czujemy i czego chcemy1. Co z tym wspólnego ma informacja zwrotna nauczyciela dla ucznia? Wiele. Przybliżę to po kolei.
Warto tak konstruować informację zwrotną, aby pomagała uczniom w uczeniu się, a nauczycielom w prowadzeniu i wspieraniu tego procesu. Dlatego nie jest obojętne, w jaki sposób jest ona przekazywana. Dobrze sprawdza się czterostopniowy model na podbudowie faktów i spostrzeżeń:
|
Powyższy model udzielania informacji zwrotnej jest użyteczny w odniesieniu do wiedzy, umiejętności i kształtowania postaw. Zakłada, że jej odbiorca otrzyma nie tyko sygnały o tym, co w jego pracy lub zachowaniu jest zgodne z kryteriami i zadowalające, a co wymaga dodatkowej pracy z jego strony. Poza docenieniem i korektą niedociągnięć dowie się także, w jaki sposób może zadbać o samorozwój korzystając z rekomendacji, które podpowiadają kierunek doskonalenia umiejętności, pogłębiania wiedzy lub zmiany zachowania.
Uczennice i uczniowie w polskich szkołach często dowiadują się, co zrobili źle, czego nie wiedzą, czego nie potrafią i komunikat, który za tym idzie: Popracuj nad…. Ci, którym nauka nie sprawia kłopotu, mają okazję usłyszeć słowa nauczycielki lub przeczytać w zeszycie: Dobra robota! Świetnie! Super to zrobiłeś! Dobrze Ci idzie. Pracuj tak dalej. Jak zwykle – pięknie! Takie i podobne do tych komunikaty nie przynoszą oczekiwanej zmiany na lepsze, nie dają uczennicom i uczniom pożądanej przestrzeni do rozwoju. Zarówno komunikaty o błędach, jak i słowa uznania są potrzebne w informacji zwrotnej, lecz nie w takiej postaci. Przeanalizujmy to na przykładach.
Wyobraźmy sobie podobne do tych komentarze nauczycieli na pracach wykonanych przez uczniów: Ostatnie dwa zdania należało rozwinąć. Dość powierzchownie potraktowany temat. Niewiele masz do powiedzenia! To nie jest informacja zwrotna. To jej zaprzeczenie – informacja o błędach połączona z negatywną oceną. Brakuje w niej wskazania, co w treści pracy można docenić i w jaki sposób dokonać korekty, np. co zrobić, aby ujęcie tematu wskazywało na jego rozumienie.
Kolejny przykład z komentarza nauczycielki umieszczonej na pracy ucznia: Masz problem z mnożeniem do 100. Ten komunikat odnosi się do osoby ucznia, nie do jego wiedzy lub umiejętności. Jest błędem w sztuce dawania informacji zwrotnej. Czy czulibyśmy się dobrze, gdybyśmy usłyszeli lub przeczytali pod wykonanym zadaniem, np. Masz problem z myśleniem? Z pewnością nie, gdyż słowa te dotyczą właściwości naszego mózgu, nie umiejętności mnożenia.
Następny przykład: Dobrze określiłaś dane i szukane. Źle podstawiłaś do wzoru i źle obliczyłaś wynik. Popraw zadanie na jutro. Komunikaty podobne do powyższego mogą sprawiać wrażenie, że nauczyciel przekazuje informację zwrotną, na podstawie której odbiorca wie, co w jego pracy jest dobrze wykonane, a co nie. Wie także, że ma poprawić zadanie i może się domyślić jak to zrobić: wystarczy przecież wstawić do wzoru właściwe dane i poprawnie wykonać obliczenia. Czy rzeczywiście każdy uczeń i uczennica zrozumieją to bez bardziej szczegółowych wskazówek nauczyciela?
Ostatni przykład: Ładnie namalowałeś sad. Owoce na drzewach mogłyby być lepiej widoczne i bardziej kolorowe. Musisz jeszcze nad tym trochę popracować. Wydaje się, że taka informacja pomoże uczniowi zrobić postęp w umiejętności namalowania jesiennego sadu, lecz zawarte w niej oceny i przymus, aby popracować nad uwidocznieniem owoców na obrazku (tylko nie wiadomo w jaki sposób), mogą zniechęcić do doskonalenia ćwiczonych umiejętności, np. mieszania barw, odzwierciedlenia proporcji.
Aby informacja zwrotna przyniosła uczniom i uczennicom korzyść i spowodowała widoczną zmianę w ich uczeniu się, potrzebne jest jej przyjęcie. Okazuje się jednak, że nie zawsze jest to łatwe, szczególnie gdy już sama konstrukcja informacji zwrotnej budzi opór odbiorcy.
Można byłoby przedstawić wiele różnego rodzaju niedoskonałości w ustnych i pisemnych komentarzach nauczycieli do prac uczniów i wykonanych zadań, podać przykłady informacji zwrotnych, które zawierają różne mankamenty. Na przykład są nimi:
Osobną uwagę warto skierować na często występujący w informacjach zwrotnych spójnik „ale”, wyrażający przeciwieństwo, kontrast lub brak spójności: Poprawnie utworzyłaś wszystkie zdania, ale formach dwóch czasowników zrobiłaś błędy. Dobrze wyjaśniłeś zjawisko wrzenia wody, ale nie podałeś temperatury jej wrzenia.
Niewielkie zmiany w przytoczonych komunikatach sprawią, że każdy z nich może stać się jakimś fragmentem informacji zwrotnej bliskiej duchowi porozumienia bez przemocy. Na przykład: Widzę w tej pracy cztery bezbłędnie zapisane zdania. W dwóch ostatnich zdaniach ćwiczenia czasowniki mają nieprawidłową formę. Doceniam sposób, w jaki wyjaśniłeś zjawisko wrzenia wody. Podaj, proszę, także temperaturę, w której woda wrze w ciśnieniu normalnym.
Co zmieniło się w tych fragmentach informacji zwrotnej? Przede wszystkim komunikat „ty” (utworzyłaś, wyjaśniłeś, nie podałeś, zrobiłaś błędy) został zastąpiony komunikatem „ja” (widzę, doceniam, proszę). Ktoś pewnie zapyta: Jakie ma to znaczenie? Otóż ma, chociaż nie dla każdego. Iny wydźwięk mają słowa Zrobiłaś cztery błędy… (może nieść obciążenie odpowiedzialnością za popełnione błędy) i słowa Widzę tutaj cztery błędy (to fakt, komunikat neutralny).
Nie zawsze jest to łatwe, zwłaszcza gdy w zadaniu wykonanym przez uczniów widocznych jest wiele niedociągnięć albo wprost przeciwnie – praca spełnia wszystkie wymagania postawione przez uczniami.
Tworzenie informacji zwrotnych, które nie ranią, a dają siłę i sprawiają, że uczniowie wierzą w swoje możliwości, jest możliwe. Zgodzić się jednak trzeba, że wymagają ćwiczenia, sprawdzania z uczniami jak zostały zrozumiane i rozmów o tym, co w otrzymanej informacji zwrotnej pomaga im w uczeniu się, a co temu nie służy. Każdy może potrzebować nieco innej informacji zwrotnej, jednak nauczyciele nie będą wiedzieli jakiej, jeśli tego nie sprawdzą z uczniami.
Warto zacząć od formułowania komunikatu „ja” i przekazywania faktów (widzę, zauważyłam, doceniam, czuję, zaobserwowałam, odkryłem, zorientowałem się etc.) oraz konkretnych faktów widocznych w pracy ucznia czy uczennicy.
Nie zawsze można od razu uwolnić się od „starego zaprogramowania”, którego obecni nauczyciele doświadczyli, będąc uczniami. Wielu z nas pobrało nauki, których może sobie nie uświadamiać, np. przywiązanie do oceniania za pomocą stopni, wyuczona potulność lub podporządkowanie, rozliczalność w systemie edukacji. Może to ograniczać funkcjonowanie zawodowe, być źródłem niskiej satysfakcji, a nawet podawać w wątpliwość sens wprowadzenia zmian w praktyce zawodowej. Jedną z rzeczy, którą naprawdę warto zmienić, jest sposób wpływania na postępy uczniów i monitorowania tych postępów. Idealnym narzędziem może być właśnie informacja zwrotna zbudowana na zdrowych zasadach.
Prawdopodobnie istnieje wiele takich zasad. W tym miejscu chcę przytoczyć kilka podstawowych, a równocześnie kluczowych ze względu na wsparcie uczniów w uczeniu się i komunikację międzyludzką.
Widzę, że namalowany przez Ciebie sad wygląda jak żywy. Korony drzew mają różne odcienie zieleni, widoczne są także gałęzie i czerwone owoce. Byłabym dumna z siebie, gdybym potrafiła tak przedstawić drzewa. Wypełnij jeszcze, proszę, tło, aby obrazek był pełny i zajmował całą powierzchnię kartki. Możesz także dodać wybrane elementy pogody.
Nie mam pewności, czy każdemu nauczycielowi spodoba się ten rodzaj informacji zwrotnej i którykolwiek z nich chciałby podobne otrzymywać lub przekazywać. Dla mnie najważniejsze jest to, że odpowiada ona uczniom i, jak twierdzą, rzeczywiście pomaga im w uczeniu się i robieniu postępów, natomiast nauczycielom pomaga w utrzymaniu wspierającej relacji z uczniami.
Pracowałam nad podobną formą swoich informacji zwrotnych przez kilka lat i nadal jestem w tym procesie, lecz moim zdaniem, naprawdę warto.
1. Rosenberg M.B., „Porozumienie Bez Przemocy”, przeł. M. Markocka-Pepol i M. Kłobukowski, Warszawa 2020, s. 20.
– odpowiada za rozwijanie głębokiego uczenia się w szkołach zrzeszonych w Laboratorium i Klubie Szkół uczących się. Więcej
