To właśnie oddziaływania wychowawcze tworzą klimat, w którym uczniowie mogą się uczyć i rozwijać swój potencjał. Jak zatem wzmocnić nauczycieli wychowawców w pełnieniu tej trudnej i odpowiedzialnej funkcji?
Kształcenie nauczycieli w zawodzie koncentruje się na przyswajaniu wiedzy o nauczaniu przedmiotowym i niezwykle rzadko obejmuje przygotowania do prowadzenia pracy wychowawczej. Tymczasem to właśnie oddziaływania wychowawcze tworzą klimat, w którym uczniowie mogą się uczyć i rozwijać swój potencjał. Jak zatem wzmocnić nauczycieli wychowawców w pełnieniu tej trudnej i odpowiedzialnej funkcji?
Wychowanie i kształcenie stanowią według prawa oświatowego dwa równie ważne filary wszelkich działań edukacyjnych. Jednak zarówno pojawiające się co jakiś czas w dyskursie publicznym kontrowersje wokół tej kwestii (szkoła ma wychowywać czy uczyć?), jak i praktyka wskazują, że nie jest to tak oczywiste, jak mogłoby się wydawać. Pomimo że placówki oświatowe mają obowiązek tworzyć własny program wychowawczo-profilaktyczny, obejmujący całość oddziaływań wychowawczych, pozostaje on często jedynie papierową atrapą, spisaną na potrzeby kontroli zewnętrznych, a nie efektem rzetelnej diagnozy potrzeb. Brakuje narzędzi zarówno do badania potrzeb, tworzenia realistycznych programów, jak i pracy z uczniami i uczennicami.
Kształcenie nauczycieli i nauczycielek w zawodzie koncentruje się na przyswajaniu wiedzy o nauczaniu przedmiotowym i niezwykle rzadko obejmuje przygotowania do prowadzenia pracy wychowawczej. Przez to nauczyciele i nauczycielki, którzy zostają wychowawcami młodych ludzi, podejmują działania intuicyjnie, borykając się z niedostatkiem własnych kompetencji, niewielkimi możliwościami wpływania na skomplikowaną rzeczywistość oraz z osamotnieniem i brakiem wsparcia w tej roli.
Aby dziecko czy młody człowiek mógł się rozwijać, musi mieć poczucie bezpieczeństwa, a także oparcie w sobie (samoświadomość), grupie (budowanie relacji z rówieśnikami) oraz wspierającym go dorosłym, który towarzyszy mu w rozwoju (relacja wychowawca – wychowanek). Wzrost wiedzy przedmiotowej nie odbywa się w próżni, lecz połączony jest nierozerwalnie z kształtowaniem kompetencji osobistych i społecznych, jak choćby zarządzania emocjami, empatii, rozpoznawania swoich zasobów, systematyczności i wytrwałości, samodyscypliny, automotywacji, odpowiedzialności, współpracy czy krytycznego myślenia. Siłą szkoły jest właśnie możliwość intencjonalnego oddziaływania na rozwój tych kompetencji, wspierania postaw i zachowań społecznie pożądanych, udzielania pomocy tam, gdzie wynikające z najróżniejszych przyczyn braki utrudniają rozwój jednostki.
Niezwykle istotne jest tutaj podejmowanie działań kompleksowych i spójnych, co oznacza, że nie można ograniczyć oddziaływań wychowawczych do 45 minut na tydzień. Każda chwila spędzana z wychowankami może mieć wartość uczącą, ponieważ – jak doskonale wiemy – na dzieci znacznie mocniej oddziałuje przykład dorosłych (modelowanie) niż nawet najpiękniejsze i najbardziej wzniosłe deklaracje.
Uświadomienie sobie, jak wielka odpowiedzialność spoczywa na nauczycielach i nauczycielkach, może stanowić dla nich zachętę do samorozwoju i zdobywania nowych kompetencji, ale też przytłaczać. Biurokratyczne podejście do wychowawstwa nie zawsze jest wynikiem złej woli – często to właśnie wyraz takiego przytłoczenia odpowiedzialnością.
Warto zatem zwracać uwagę, że rozwijanie kompetencji wychowawczych przyczynia się nie tylko do lepszego funkcjonowania uczniów i uczennic, ale i samych nauczycieli oraz nauczycielek. Kształtowanie w sobie empatii, zdolności komunikacyjnych czy umiejętności współpracy to przygoda na całe życie, ale właśnie przygoda – wyraźnie podwyższająca jakość tego życia również poza kontekstem szkolnym. Nawoływanie do „założenia maski najpierw sobie”, czyli zadbania najpierw o własne potrzeby i zasoby, nie przestaje być aktualne. Nie można dawać innym tego, czego samemu się nie ma. Nie można innych uczyć tego, czego się nie umie lub umie się słabo.
Warto podkreślić, że w równym – jeśli nie większym – stopniu dotyczy to też dyrekcji. Tworzenie otwartej i wspierającej szkolnej społeczności wymaga zadbania najpierw o siebie. Dlatego, aby pomóc swoim nauczycielom, dyrektor(ka) powinien/powinna:
Wychodząc z założenia, że myśląc o procesie wychowawczym, należy zacząć od zmapowania zasobów samych wychowawców i wychowawczyń, prezentujemy Państwu ćwiczenie autorstwa Małgorzaty Leszko z publikacji przygotowywanej przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach programu „Wychowanie to podstawa”.
Wyobraź sobie szkołę jako kwietną łąkę – ekosystem, w którym współistnieją różne istoty, a wiele czynników oddziałuje na siebie nawzajem. Ty, jako wychowawca/wychowawczyni, jesteś jedną z roślin. Zapraszam Cię do ćwiczenia opartego na autorefleksji. Spójrz na rysunek łąki i uzupełnij go o refleksje wynikające z minizadań. Możesz rozłożyć je na kilka etapów i codziennie wykonywać jeden krok.
Zastanów się:
Zapisz na rysunku wartości lub normy, które rozpoznajesz w ukrytym programie szkoły. A może są inne, które przyszły Ci do głowy? Umieść je w miejscu, gdzie znajduje się ściółka – podłoże, które kształtuje warunki dla wzrostu, ale też które współtworzone jest przez istoty zamieszkujące łąkę.
Przyjrzyj się kołu tożsamości i różnym kategoriom, które mogą okazać się pomocne w odpowiedzi na pytanie: “Kim jestem?” Następnie:
Jakie zauważasz prawidłowości? Jak Twoja tożsamość wpływa na Twoją pracę wychowawczą, na inne „rośliny” na łące? Dokończ zdania i zapisz je na rysunku w miejscu, gdzie znajdują się inne rośliny (uczniowie, nauczyciele, rodzice):
Zastanów się nad tym, co jest dla Ciebie ważne w życiu i w szkole. Przypomnij sobie:
Spróbuj nazwać wartości, które kryją się w tych wspomnieniach. Jeśli jeszcze nie jesteś pewien/pewna, możesz zacząć z innego miejsca:
O jakich Twoich wartościach świadczą te odpowiedzi? Zapisz je w miejscu, gdzie są korzenie. Porównaj swoje wartości do tych, które zapisałeś/zapisałaś w ściółce.
Spójrz na tę listę uprzedzeń poznawczych:
Przypomnij sobie kilka sytuacji, kiedy uległeś/uległaś tym mechanizmom. Jak to wpłynęło na Twoje zachowanie, relacje z innymi?
Zapisz w polu obok łodygi dokończone zdanie: Chcę uważać na to, żeby…
Jakie emocje najczęściej odczuwasz w szkole? Czy wiesz, z czym są związane i jak wpływają na Twoje zachowanie? Zapisz je na rysunku w miejscu, gdzie są chmury.
Zastanów się nad sytuacjami, kiedy z powodu silnych emocji zachowałeś/zachowałaś się w klasie w sposób, z którego nie jesteś zadowolony/zadowolona. Przeanalizuj je i uzupełnij tabelę:
| Co się wydarzyło? | Co czułem/czułam? | Jaka potrzeba za tym stała? | Co zrobiłem/zrobiłam? | Co mogę zrobić w przyszłości w takiej sytuacji? |
Artykuł ukazał się w magazynie „Dyrektor Szkoły” (01/2021).
Projekt “Wychowanie to podstawa” korzysta z dofinansowania o wartości 109 tys. euro otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG.
Celem programu “Wychowanie to podstawa” jest przygotowanie i upowszechnienie modelowego procesu planowania, tworzenia i wdrażania rozwiązań wzmacniających funkcję wychowawczą szkoły, nastawioną na kształcenie u uczniów i uczennic kompetencji społecznych, obywatelskich i osobistych, przy jednoczesnym wzmocnieniu inkluzyjności działań edukacyjnych.
Kwota przyznanego dofinansowania w 85% współfinansowana jest ze środków Mechanizmu Finansowego EOG 2014-2021 oraz w 15% z budżetu państwa.
Partnerem projektu jest Menneskerettighetsakademiet (Humans Right Academy) z siedzibą w Oslo.
Operatorem Programu Edukacja jest Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.
Program jest realizowany przez Centrum Edukacji Obywatelskiej w ramach obszaru programowego Ucz otwartości, który wspiera budowanie w klasie dobrych relacji oraz pomaga nauczycielom i nauczycielkom podejmować z uczniami i uczennicami trudne tematy.
zajmuje się przede wszystkim tematyką wychowawczą. Jest odpowiedzialna za tworzenie materiałów edukacyjnych oraz szkolenia dla nauczycieli i dyrektorów szkół. Więcej
koordynatorka programów edukacyjnych, trenerka. Zajmuje się działaniami związanymi z tematyką wielokulturowości, praw człowieka oraz edukacją antydyskryminacyjną. Absolwentka Szkoły Trenerskiej STOP. Uczestniczka programu edukacji o prawach człowieka HIA John Lewis Fellowship 2016 w Atlancie.
