Koncepcja kompetencji społeczno-emocjonalnych jest jedną z narracji, która próbuje uporządkować i podsumować naszą wiedzę na temat narzędzi, które pomagają osiągnąć sukces i dbać o dobrostan. By rozwijać je w szkole, warto wykorzystać film.
Zdaniem amerykańskiej organizacji CASEL, której misją jest rozwijanie kompetencji SEL (“social emotional learning”) w systemie edukacji, umiejętności te można podzielić na pięć ogólnych obszarów:
Rama CASEL oferuje złożony, pogłębiony opis, który pozwala zobaczyć człowieka w całości, zestawiając ze sobą to, co indywidualne z tym, co społeczne, to co ukryte z tym, co manifestuje się na co dzień w zachowaniu. Zwraca uwagę na przejścia i połączenia. Od rozpoznawania i regulowania własnych emocji do zdrowych relacji i empatii z drugim człowiekiem, bez odcinania się od jego_jej trudności. Od wyznawanych wartości do konkretnych etycznych wyborów, wychodzących poza egoizm i etnocentryzm. To podejście zgodne nie tylko ze współczesną wiedzą psychologiczną, ale i z intuicyjnym przekonaniem, że zmiana społeczna zaczyna się wewnątrz każdego z nas.
Opierając program wychowawczy na ramie kompetencji SEL zyskujemy szansę, by dotrzeć do źródeł siły i trudności naszych podopiecznych i opracować interwencje o pogłębionym oddziaływaniu. Warto również przemyśleć dobór metod pod tym kątem. Samoświadomość trudno rozwijać dyrektywnie, samozarządzanie bez testowania tej kompetencji w praktyce, a świadomość społeczną w środowisku, gdzie otwartość i empatia nie są normą. Warto też wziąć pod uwagę atmosferę w grupie – wymiana doświadczeń dotycząca tak intymnej sfery, jak kwestie emocji i życiowych doświadczeń wymaga klimatu bezpieczeństwa i zaufania.
Podejściem, które bierze te wszystkie aspekty pod uwagę i wydaje się jakby skrojone do potrzeb rozwoju kompetencji SEL jest edukacja filmowa, którą proponujemy jako filar zestawu narzędzi pedagogicznych “Dobre łącza”. Bazuje na filmach krótkometrażowych, charakteryzujących się walorami, które trudno przecenić w kontekście edukacji – przystępnością, atrakcyjnością wizualną, czy też zdolnością przyciągania uwagi i wywoływania emocji. Film w klasie to jednak dużo więcej, a usytuowanie go w kontekście SEL ujawnia to z całą mocą. Proponuję, by przyjrzeć się temu połączeniu.
Za punkt wyjścia weźmy temat i sam fakt, że filmy pokazują nam coś na ekranie. Filmowcy i filmowczynie nieustannie poszukują wyjątkowych historii i niesztampowych bohaterów, które mogą nas czymś zaskoczyć i poruszyć, coś nam uświadomić, także na temat nas samych.
Ich dzieła to częstokroć wgląd w sytuacje, które dla uczniów i uczennic mogą być w danym momencie niedostępne (np. codzienność ludzi starszych), tabuizowane (np. choroba psychiczna) lub po prostu obce ze względu na odległość w czasie i w przestrzeni. Bywają prezentacją osób mniej widocznych w najbliższym otoczeniu, wykluczonych, walczących z przeciwnościami losu.
Dzięki kamerze mogą przybliżyć nam swoją sprawę, wprowadzając w krąg naszej uwagi rzadziej rozważane problemy i głos grup mniej uprzywilejowanych, którym trudno jest zaistnieć w mainstreamowym przekazie medialnym. To może być jedyna szansa na pojawienie się określonego tematu w świadomości uczniów i uczennic. Okazja do poszerzenia horyzontów i dowiedzenia się czegoś więcej o innych i ich sytuacji życiowej, ale i możliwość, by uświadomić sobie to, co nieuświadomione, a co dotyczy samych widzów. Tego, kim są i do jakiego stylu życia im blisko, to co jest dla nich ważne i na co nie mają zgody, gdzie sytuują się ich aspiracje. Im więcej danych do podobnych decyzji, tym lepiej.
Pokazywanie uczniom i uczennicom tematów spoza ich codziennego doświadczenia będzie miało ogromne znaczenie dla tych widzów, którzy borykają się z trudnościami, np. ze względu na sytuację domową. Mądrze poprowadzona historia filmowa daje poczuć, że nie jesteśmy osamotnieni. Wiele z nich oferuje nadzieję i obietnicę lepszych czasów, jest inspiracją na przyszłość, która pomaga zmobilizować zasoby do radzenia sobie sytuacją lub choćby z nieprzyjemnymi emocjami.
To oddziaływanie może mieć dużo większe znaczenie niż jakakolwiek interwencja wychowawcza, nie mówiąc już o wyrywkowym adresowaniu zachowań czy też przekonań. Podsumowuje je słynne powiedzenie autorstwa Antoine de Saint-Exupéry’ego:
„Jeśli chcesz zbudować statek, nie gromadź ludzi, by zbierali drewno i rozdzielali obowiązki, ale wzbudź w nich tęsknotę za rozległym i niekończącym się morzem”.
Film może dostarczyć lub chociaż wzmocnić takie napędzające aspiracje i marzenia. Pokazać widzom to, co tu i teraz, może wydawać im się bardzo trudne, wręcz niemożliwe. Że na świecie istnieją ludzie myślący i czujący podobnie, że każdy ma szansę na przyjaźń albo założenie rodziny, że można się realizować na wiele różnych sposobów i przełamywać trudności. Tego typu opowieści będą paliwem na trudne czasy i motywacją do zmiany.
Kolejny walor filmu w kontekście rozwijania kompetencji społeczno-emocjonalnych wynika ze środków wyrazu, jakie przynależą do świata sztuki. Metafory wizualne i schematy narracyjne, po jakie sięgają artyści i artystki, takie jak: ironia, poczucie humoru, prowokacje, sprawiają, że dzieła sztuki (w tym sztuki filmowej) potrafią być ogromnym przeżyciem. Siłę tego pobudzenia można z powodzeniem wykorzystać do działań edukacyjnych, które tylko zyskują na ożywionej reakcji (byle nie była zbyt silna). Można uczynić ją samą przedmiotem refleksji, tworząc przestrzeń na rozmowę o przeżyciach filmowych uczniów i uczennic. Jakie emocje wywołał w nich film i dlaczego właśnie te?
Podobne rozmowy to pomysł na rozwijanie samoświadomości, np. poprzez kształtowanie u uczniów i uczennic znajomości słownictwa, którym można opisywać swoje stany emocjonalne. Metaforyczny język może też wspierać zrozumienie złożoności zjawisk i problemów, szczególnie w grupie dzieci, które dopiero uczą się abstrakcyjnego myślenia. Ciekawe wizualne formy, np. śmieszne rysunkowe postacie, mogą okazać się bardzo pomocne dla przybliżenia tej grupie wiekowej niewidocznych dla oka zjawisk i mechanizmów, np. wewnętrznego świata emocji, myśli i wspomnień. Starszym odbiorcom i odbiorczyniom pozwoli bezpieczniej podejmować spory światopoglądowe i przyjąć odmienne poglądy.
Nie brakuje badań potwierdzających, iż narracje skuteczniej niż komunikaty perswazyjne przekonują do zmiany zdania lub choćby rozważenia odmiennych opinii, właśnie ze względu na bezpieczny dystans, jaki oferują (patrz model przełamywania oporu w rozrywce Emily Moyer-Gusé’s, 2008, Murphy et al, 2013, Prentice, Gerrig, and Bailis, 1997, Wheeler, Green i Brock, 1999). Dlatego też praca nad obszarem świadomości społecznej czy też obszarem odpowiedzialnego podejmowania decyzji może tylko zyskać na pojawieniu się narracji w klasie.
Na koniec słów kilka nie tyle o naturze filmu, a raczej o naturze seansów filmowych. Kiedy pod koniec XIX wieku pionierzy kina wytyczali ścieżki rozwoju sztuki filmowej, inaczej widzieli jej przyszłość. Thomas Edison zbudował kinetoskop do oglądania filmów w pojedynkę, bo w takim doświadczeniu upatrywał największą przyjemność. Bracia Lumiere założyli, że film zyskuje, gdy staje się przeżyciem społecznym i widzowie niejako “zarażają” się od siebie emocjami. To ich wizja na wiele lat zdominowała rynek i to do niej – w dobie rosnącej popularności oglądania filmów w samotności na laptopie – warto wrócić myślą o rozwoju kompetencji budowania relacji.
Seanse filmowe to przede wszystkim wspólne spędzanie czasu i poświęcanie go sobie nawzajem. Przy odrobinie uważności i przestrzeni mogą stać się wyjątkowym sposobem na poznanie się i integrację. Filmy powstają w interakcji poprzez połączenie ekranowego materiału z treściami dostarczanymi przez nas samych – naszą wiedzą, skojarzeniami, opiniami i wspomnieniami. Każdy z nas ogląda nieco inny film i ten fakt może stać się początkiem fascynującej rozmowy, w trakcie której widzowie wymienią się swoimi interpretacjami, odsłaniając się nieco przed innymi. Dobrze poprowadzone spotkania filmowe to prawdziwa lekcja demokracji, w trakcie której uczestnicy i uczestniczki dotykają swojej różnorodności i uczą się żyć w zróżnicowanym społeczeństwie.
Pora kończyć ten tekst, choć w żaden sposób nie wyczerpaliśmy tematu filmu w kontekście pracy wychowawczej. Osobnym wątkiem są na przykład działania twórcze z kamerą, np. realizacja wspólnego projektu poświęconego lokalnej społeczności. Zachęcam, by zapoznać się z podobnymi metodami na stronach programu “Szkoła Twórczych Praktyk”, w którym rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych zajmuje ważne miejsce i w którym znajdą Państwo filmy krótkometrażowe wspierające podobną pracę. Nie może być inaczej. Nie od dziś wiadomo, że obcowanie ze sztuką, w tym sztuką filmową, “grozi” wzrostem świadomości, empatii i otwartości na odmienną perspektywę. Wypisz, wymaluj – rozwój kompetencji SEL.
Bibliografia:
Moyer-Gusé, E. (2008) Toward a theory of entertainment persuasion: Explaining the persuasive effects of entertainment-education messages Communication theory 18 (3), 407-425
Murphy, S., Frank, L., Chatterjee, J., Baezconde-Garbanati, L. (2013). Narrative versus Non-narrative: The Role of Identification, Transportation and Emotion in Reducing Health Disparities. Journal of Communication. 63 (1), 116-137
Prentice, D. A., Gerring, R. J., Bailis, D. S. (1997). What readers bring to the processing of fictional texts. Psychonomic Bulletin & Review, 4, 416-420
Wheeler, S. C., Green, M. C., and Brock, T. C. (1999), Fictional Narratives Change Beliefs: Replications of Prentice, Gerrig, and Bailis (1997) with Mixed Corroboration Psychonomic Bulletin & Review 6 (1), 136-41
– wraz z zespołem realizuje program „Szkoła Twórczych Praktyk”. Więcej
