Uczniowie uchodźczy w polskim systemie edukacji. Co mówią nowe dane?

Pod koniec roku szkolnego 2021/22, czyli cztery miesiące po wybuchu wojny w Ukrainie, w Polsce przebywało przynajmniej 356 tys. dzieci i młodzieży w wieku szkolnym. W tamtym czasie jedynie 39% spośród nich zostało włączonych do polskiego systemu edukacji. Obecnie ten odsetek wzrósł do 47%. Wzrost ten nie jest jednak związany, jak mogłoby się wydawać, z ogólnym wzrostem zainteresowania edukacją w polskich szkołach. Liczba uczniów uchodźczych w szkołach podstawowych, liceach, technikach i szkołach branżowych I stopnia przez ostatnie półtora roku utrzymuje się na podobnym poziomie, oscylując między 134 tys., a 144 tys. Spada natomiast liczba zarejestrowanych w Polsce dzieci. Jest ich teraz 292 tys., czyli o 64 tys. mniej niż w czerwcu 2022 roku.

Pomimo tych zmian nadal ponad połowa młodych obywateli Ukrainy przebywających w Polsce znajduje się poza polskim systemem edukacji. Formalnie grupa ta realizuje obowiązek szkolny w ramach ukraińskiej edukacji zdalnej. Oznacza to, że dla wielu z nich może to być już czwarty rok nauki w systemie online, czyli z ograniczonym kontaktem ze środowiskiem rówieśniczym. Ponadto grupa ta ma mniejsze szanse na naukę języka polskiego oraz integrację ze swoimi polskimi rówieśnikami. Istnieje też realna obawa, że część z tych dzieci w ogóle wypadła z jakiegokolwiek systemu edukacji. Nadal jednak brak danych, które pozwoliłyby oszacować skalę tego zjawiska.

Dzięki danym udostępnionym niedawno przez MEiN dziennikowi „Rzeczpospolita”, wiemy więcej o obecności w polskich szkołach ukraińskich uczniów-migrantów, czyli tych przybyłych przed 24 lutego 2022 r. W szkołach podstawowych, liceach, technikach i szkołach branżowych I stopnia jest ich ponad 50 tys. Razem z uczniami uchodźczymi daje to ponad 186 tys. młodych obywateli Ukrainy w polskich placówkach edukacyjnych. Gdyby wszystkie ukraińskie dzieci mieszkające w Polsce poszły do lokalnych szkół, potencjalnie mogłoby ich być 343 tys.

Podobnie jak w poprzednim roku szkolnym, rośnie obecność uczniów ukraińskich w polskich szkołach średnich. Jest ich o prawie 39% więcej niż pod koniec ubiegłego roku szkolnego i o ponad 78% więcej niż w pierwszych miesiącach po wybuchu wojny. Wzrost ten jest jednak spowodowany głównie pójściem do klas pierwszych dzieci, które w poprzednich latach ukończyły polską szkołę podstawową.

Niestety, temu pozytywnemu zjawisku towarzyszy inne, bardziej niepokojące. Prawie 4,5 tys. uczniów ubiegłorocznych klas I, II i III nie kontynuowało nauki w kolejnej klasie. Biorąc pod uwagę, że liczba osób w tej grupie wiekowej (roczniki 2005, 2006 i 2007) zarejestrowanych w Polsce zwiększyła się z 66 tys. do 72 tys., można przypuszczać, że wyjazd z Polski nie jest głównym powodem dyskontynuacji nauki. Innymi możliwymi przyczynami mogą być brak promocji do kolejnej klasy i/lub porzucenie dalszej edukacji przy jednoczesnym pozostaniu w Polsce.

Polecamy też raport Centrum Edukacji Obywatelskiej z badania „Uczniowie uchodźczy w polskich szkołach” na temat tego, jak szkoły radzą sobie z integracją edukacyjną uczniów.

Komentarz dr. Jędrzeja Witkowskiego, prezesa Centrum Edukacji Obywatelskiej

Prezentowane dane powinny zaniepokoić wszystkich, którym na sercu leży zarówno stan polskiej edukacji, jak i dobro młodych uchodźców z Ukrainy, którzy w Polsce szukają schronienia przed wojną i lepszego życia. W polskich szkołach uczy się ok. 185 tys. uczennic i uczniów z Ukrainy (w tym ok. 135 tys. z nich to uchodźcy wojenni), kolejne 150 tys. osób jest poza systemem. Teoretycznie uczą się online, w praktyce jednak nie wiemy, co się z nimi dzieje.

Najważniejsze wnioski z raportu:

• Choć za chwilę miną już dwa lata pobytu większość młodych uchodźców w Polsce, nadal ponad połowa z nich znajduje się poza polskim systemem edukacji. Liczba uczniów w polskich szkołach nie rośnie (a w szkołach podstawowych nawet maleje!). Jeśli nie zmienią się rozwiązania prawne, tak pozostanie.
• Sytuacja jest szczególnie trudna w szkołach średnich, które nie są dobrze przygotowane do przyjmowania uczennic i uczniów z Ukrainy. Do niedawna tylko co piąty nastolatek z doświadczeniem uchodźstwa uczył się w nich. Obecnie jest to prawie 40%, ale wynika to z wejścia do szkół ukraińskich absolwentów polskiej podstawówki.
• Ukraińscy uczniowie i uczennice częściej niż ich polscy rówieśnicy uczą się w szkołach branżowych i technikach, zapewne często wbrew własnym intencjom i poniżej aspiracji. Jest to prawdopodobnie efekt szkolnej selekcji po egzaminie ósmoklasisty.
• Duża część uczniów i uczennic z Ukrainy nie radzi sobie w szkołach średnich. Polski system wypycha w próżnię od 20% do 50% uczennic i uczniów zależnie od rocznika. Ponad połowa uczniów z III klas liceów z poprzedniego roku szkolnego nie podjęła w tym roku nauki w klasie czwartej!
• Oddziały przygotowawcze mają obecnie znaczenie marginalne. Uczy się w nich tylko niespełna 3% uczniów z Ukrainy. Jeśli jednak na poważnie myślimy o włączeniu do polskiego systemu edukacji wszystkich uczniów z Ukrainy, powinniśmy wrócić do oddziałów przygotowawczych i lepiej przygotować nauczycieli do uczenia w nich.
• W 64 000 klas w Polsce (czyli w co czwartej) jest już przynajmniej jeden uczeń-uchodźca z Ukrainy. Ta liczba rośnie, jeśli doliczymy uczniów ukraińskich, którzy przybyli do Polski wcześniej. Szacujemy, że nawet 75% nauczycieli może uczyć przynajmniej w jednej w klasie, w której są uczniowie ukraińscy. Wszyscy ci nauczyciele powinni zdobyć podstawowe kompetencje w zakresie pracy z takimi uczniami, a my jako społeczeństwo powinniśmy ich wesprzeć. Jest to szczególnie istotne także dlatego, że badania ICCS 2022 pokazują, że polscy nauczyciele są dość krytycznie nastawieni do różnorodności i uznają ją za wyzwanie.
• Jeśli wszyscy uczniowie i uczennice z Ukrainy znajdujący się obecnie w Polsce trafiliby do szkół, stanowiliby prawie 7% uczniów w polskich szkołach. Różnorodność na dobre zawitała do szkół, trzeba zacząć niż świadomie zarządzać.

W naszym przekonaniu konieczne jest podjęcie skoordynowanych działań wspierających integrację edukacyjną. Muszą się na nią składać:

• wprowadzenie wszystkich uczniów ukraińskich do polskiego systemu edukacji – jako społeczeństwo nie możemy sobie pozwolić na pozostawanie 150 000 młodych ludzi w edukacyjnej próżni;
• wsparcie szkół, które przyjmują uchodźców z Ukrainy – musimy wesprzeć szkoły w radzeniu sobie z nowym wyzwaniem, by z sukcesem mogły się w nich uczyć zarówno polskie dzieci, jak i ich rówieśnicy z Ukrainy.