Przedstawiamy raport „Uczniowie i uczennice z Ukrainy w polskiej szkole – rok szkolny 2023/24”

W raporcie pokazujemy, jak zmienia się sytuacja dzieci i młodzieży z Ukrainy w polskiej szkole – co działa dobrze, a co wciąż wymaga zmian. Wierzymy, że wiedza płynąca z badań daje nam lepsze rozumienie potrzeb uczniów z Ukrainy i szkolnej społeczności.

Ważnym sukcesem polskich szkół – nauczycieli, dyrekcji i całej społeczności szkolnej było przyjęcie z otwartością ponad 150 tysięcy młodych osób z Ukrainy do polskiej szkoły. Było to doświadczenie niespotykane na skalę międzynarodową.

Ale po dwóch latach od eskalacji wojny jesteśmy w innym miejscu – Polska szkoła trwale stała się wielokulturowa i taką pozostanie. To zaś wymaga długotrwałych rozwiązań systemowych.

By wspólnie tworzyć efektywny system wsparcia dla szkół, ale też by wpływać na zmiany systemowe oparte na wiedzy już po raz trzeci przeprowadziliśmy we współpracy z zespołem Badania i Działania, a w tym roku we współpracy z UNICEF – badania terenowe w szkołach.

Zajrzeliśmy do szkolnych społeczności i w toku rozmów z nauczycielami, dyrekcją, kadrą nie pedagogiczną, uczniami i rodzicami polskimi i ukraińskimi staraliśmy się zrozumieć, jak uczniowie i uczennice z Ukrainy funkcjonują w polskiej szkole, jak widzą tę sytuację uczniowie polscy a z jakimi wyzwaniami mierzą się nauczyciele i dyrekcja.

Ogromnie dziękujemy każdej osobie, która wzięła udział w badaniu!

Wynikiem tych rozmów jest niniejszy raport, który pokazuje sukcesy i bariery integracji edukacyjnej a także określa, jakie obszary wymagają natychmiastowego działania.

Najważniejsze wnioski płynące z badań: 

• Uczniowie i uczennice z Ukrainy co do zasady dobrze odnajdują się w polskiej szkole, choć są przeciążeni i doświadczają w niej specyficznych problemów, w tym konfliktów rówieśniczych.
• Choć w szkołach obserwowana jest mniejsza rotacja uczniów z Ukrainy, to widać nadal silne poczucie tymczasowości. Młodzi ludzie nie wiedzą, czy wiązać swoją przyszłość z Polską, czy oczekiwać na powrót do Ukrainy. Ma to przełożenie na zaangażowanie w edukację i integrację.
• Opinie ukraińskich rodziców o polskiej szkole i polskich nauczycieli o ukraińskich rodzicach są na ogół pozytywne. Na ogół dzięki lepszej znajomości języka polskiego poprawiła się jakość wzajemnej komunikacji.
• Objęcie uczniów ukraińskich obowiązkiem szkolnym było pod koniec roku szkolnego 2023/24 postrzegane jako uzasadnione. Powtarzają się dwa argumenty: przeciwdziałanie wykluczeniu osób pozostających poza systemem oraz dążenie do większej przejrzystości i sprawiedliwości. 
• Nasila się, obserwowany w poprzednim roku szkolnym, proces „normalizacji”. Obecność ukraińskich uczniów stała się elementem szkolnej codzienności a uczniowie z Ukrainy są identyfikowani jako kolejna grupa o specjalnych potrzebach edukacyjnych.
• Jedną z konsekwencji „normalizacji” obecności uczniów ukraińskich w polskich szkołach jest nieobecność kwestii wielokulturowości w zarządzaniu placówkami. Kwestie różnic zostają przeniesione na poziom radzenia sobie ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi czy konfliktami rówieśniczymi, natomiast nie widać systemowego podejścia do integracji.
• Istnieje specyficzna dwoistość w podejściu do wielokulturowości. Na poziomie dyskursu w szkołach jest ona na ogół opisywania jako coś wartościowego, natomiast na poziomie praktyk okazuje się zwykle zastąpiona działaniami o charakterze asymilacyjnym. Różnorodność jest postrzeganym pozytywnie postulatem, ale w rzeczywistości nacisk kładziony jest na unikanie różnic kulturowych.
• W szkołach coraz częściej podejmowane są działania o charakterze asymilacyjnym niż integracyjnym – obecne jest oczekiwanie, że uczniowie z Ukrainy dopasują się do nowego, polskiego otoczenia niż podejmowane są inicjatywy włączające wszystkie grupy uczniów przy jednoczesnym poszanowaniu ich odrębności kulturowej. Zwykle są to działania nieświadome i wynikają z braku kompetencji do nauczania w wielokulturowej klasie i szkole.
• Oddziały przygotowawcze, w formie w jakiej funkcjonowały do tej pory, się nie sprawdziły. Wiąże się to przede wszystkim ze nietrafionym sposobem wdrożenia tego rozwiązania w praktyce – szkoły nie wiedzą, jak planować nauczanie w oddziale przygotowawczym, by spełniał on swoją pomocną rolę w rozwoju dziecka cudzoziemskiego.
• Dodatkowe lekcje z języka polskiego jako drugiego nie spełniają w pełni swojej funkcji: grupy są zbyt zróżnicowane, brakuje nauczycieli przygotowanych do nauczania języka polskiego jako drugiego w motywujący i angażujący sposób a poziom świadomości nauczycieli o roli języka edukacji szkolnej w procesie integracji jest niski.
• Utrzymuje się poczucie bezradności nauczycieli w pracy z traumą i innymi specyficznymi problemami emocjonalnymi uczniów z doświadczeniem uchodźstwa.  Wielu nauczycieli i psychologów wciąż nie ma wiedzy na temat traumy i wpływu doświadczeń traumatycznych na rozwój dzieci. Nie poprawiła się też dostępność specjalistów posługujących się językiem ukraińskim lub rosyjskim.
• Poziom integracji uczniów ukraińskich jest zróżnicowany. Wśród dobrze zintegrowanych widać przypadki ukrywania tożsamości ukraińskiej, co może być skutkiem ubocznym stosowania w szkole, czasem nawet w sposób nieuświadomiony, podejścia asymilacyjnego.
• Zintegrowani uczniowie ukraińscy są w mniejszości. Najczęstszy scenariusz to równoległe funkcjonowanie obok siebie dwóch odseparowanych społeczności uczniowskich. Brak dostosowań w obszarze edukacji i działań w zakresie integracji powoduje separację  uczniów polskich i ukraińskich
• Coraz częściej pojawiają się wśród polskich uczniów zachowania o charakterze dyskryminacyjnym, co wpływa na obniżenie poczucia bezpieczeństwa, przebiegu integracji i efektywności uczenia się uczniów i uczennic z Ukrainy W momencie pojawienia się konfliktu uruchamiany jest język różnicujący pod względem etnicznym (najczęściej uruchamia go strona większościowa, polska).
• Niepokojącym sygnałem są zaobserwowane pojedyncze przypadki dyskryminacji krzyżowej, w której do przynależności narodowościowej dopisywano status materialny, orientację seksualną itp.

Odpowiedzi na te wyzwania warto budować na istniejących zasobach – przyjaźnie nastawionych nauczycielach i dyrekcji, gotowych wspierać uczniów z Ukrainy, pozytywnych przykładach wzajemnej integracji i polsko-ukraińskich przyjaźni rówieśniczych, dobrej komunikacji między nauczycielami i rodzicami ukraińskimi a także pozytywnych przykładów rozwiązań wypracowanych przez samorządowych partnerów szkoły oraz organizacje społeczne.

REALIZACJA SFORMUŁOWANYCH W RAPORCIE REKOMENDACJI DAJE SZANSĘ NA STWORZENIE SYSTEMU, KTÓRY DOBRZE SŁUŻY WSZYSTKIM UCZNIOM A RÓŻNORODNOŚĆ JEST JEGO ZASOBEM.

ZAPRASZAMY DO LEKTURY

Badania i raport zostały zrealizowane przez pracownię Badania i Działania, na zlecenie Centrum Edukacji Obywatelskiej realizującego we współpracy z Funduszem Narodów Zjednoczonych na Rzecz Dzieci (UNICEF) projekt „Uczniowie z Ukrainy w polskiej szkole”.