O tym, jak dzięki prostemu ćwiczeniu na nowo zintegrować zróżnicowaną klasę pisze trenerka edukacji międzykulturowej i antydyskryminacyjnej Olga Stobiecka-Rozmiarek.
Z czym kojarzy Ci się różnorodność? W odpowiedzi na to pytanie powstała mapa skojarzeń, którą stworzyły uczestniczki warsztatów online „Różnorodność ma MOC”. Tematem warsztatów było zarządzanie różnorodnością w klasie.
To naturalne, że różnorodność budzi ambiwalentne postawy i uczucia – od ciekawości i zainteresowania po strach, od otwartości po brak akceptacji. Każda nowość i odmienność od tego, co już znane i oswojone, wywołuje wachlarz wrażeń i zachowań. Spotkanie z różnorodnością często generuje trudne emocje (strach, złość, dystans, niechęć, wstyd), ale też te pozytywne (radość, ciekawość, entuzjazm). Dlatego tak istotna jest praca nad zauważaniem, oswajaniem i docenianiem różnorodności w klasie.
By zrozumieć to, co inne od tego co już znamy, trzeba poznać osobę, grupę, miejsce, sytuację. Z dyskusji i wymiany doświadczeń z nauczycielkami zainteresowanymi zarządzaniem różnorodnością w klasie wynika, że jest to proces wymagający. Niewątpliwie różnorodność to wyzwanie, często wynikające z odmiennych potrzeb i konfliktu interesów. Różnorodność niesie ze sobą jednak także możliwości. By z nich skorzystać potrzeba postawy:
Te postawy są możliwe tylko, jeśli grupa czuje się bezpiecznie, a jej członkowie są gotowi sobie zaufać.
Te postawy to punkt startowy do tego, by z nowym rokiem szkolnym wejść w kontakt z klasą i zadbać o dotychczasowe lub zupełnie nowe relacje w klasie. Sygnał, że dla każdego jest miejsce w zespole klasowym i że każdy jest „okej” taki jaki jest. Dopóki sobie lub komuś innemu nie robi krzywdy, każdy powinien zostać wysłuchany. To podstawy, które budują poczucie komfortu i bezpieczeństwa w grupie. Filary otwartości, bez których trudno zachęcać do poznawania nowych osób czy doświadczać nowych sytuacji. Jeśli w grupie są nieprzepracowane napięcia, nie uda się z odwagą ruszyć w podróż w nieznane.
Na poczucie bezpieczeństwa wpływa również atmosfera. Dobra, życzliwa atmosfera zwiększa motywację do udziału i aktywności w nauce, życiu koleżeńskim i szkolnym. Wspólna zabawa to najprostszy i najskuteczniejszy sposób na budowanie przyjaznego klimatu w grupie, bo w naturalny sposób generuje radość i entuzjazm. Przydatne są tutaj wszelkie gry edukacyjne pozwalające się poznać, pogłębić relacje, stworzyć zespół, czy ustalić zasady współpracy w grupie.
Dzięki dynamicznym ćwiczeniom w parach lub trójkach można w krótkim czasie porozmawiać choć przez chwilę z co najmniej połową osób w klasie. Właśnie te krótkie momenty krótkich spotkań z osobami, które rzadziej ze sobą rozmawiają lub nawet siebie unikają, są kluczowe, by przełamywać podziały w grupie i oswajać się z nowymi osobami.
Dobra atmosfera w grupie sprzyja podejmowaniu wyzwań i braniu odpowiedzialności. To więc dobry moment na wypracowanie warunków współpracy i dobrej komunikacji na cały rok szkolny.
Wstępem do ustalenia nowego lub zweryfikowania starego kontraktu grupowego jest ćwiczenie „Podróż balonem”. Może być wykorzystane do poznania potrzeb różnych grup: w klasie, w gronie pedagogicznym czy w gronie rodziców i wychowawcy na pierwszym zebraniu w roku szkolnym.
Cele działania:
Przygotujcie plakat z balonem, najlepiej na dużym arkuszu papieru lub wydrukujcie proponowaną przez nas grafikę a3, karteczki samoprzylepne w trzech kolorach oraz długopisy.
Zaproś grupę do kręgu.
Wprowadź grupę w działanie: „Wyobraźcie sobie, że nasza klasa leci w daleką podróż balonem. Podróż potrwa do czerwca. W tym czasie będziemy razem poznawać i odkrywać świat w różnych miejscach i językach”.
Przekaż grupie polecenie:
Jedna kartka to jeden pomysł. Można napisać do czterech pomysłów w danym kolorze.
Następnie grupa przez pięć minut zastanawia się i zapisuje swoje pomysły. Potem osoby przyklejają karteczki do przygotowanego wcześniej plakatu.
Żółte karteczki (z odpowiedzią na pytanie „Co dajesz od siebie klasie w tym roku szkolnym?”) przyklejacie w koszu, w którym lecicie. Obrazują potencjał całej Waszej grupy. Na przykład uśmiech, pomoc w lekcjach, zorganizowanie dyskoteki klasowej.
Zielone karteczki („Co chcesz, żeby się wydarzyło w naszej klasie?”) to wszystkie Wasze oczekiwania i pragnienia. To, co chcielibyście, żeby wydarzyło się w życiu klasy (np. wspólne wyjście na kręgle, dyskoteka, żeby sobie chętnie pożyczać lekcje, jeśli ktoś był chory, żeby zorganizować szkolne andrzejki itp.)
Różowe karteczki („Czego nie chcesz, żeby się wydarzyło w naszej klasie?”) to wszystkie obawy, strachy i sprawy, których dzieci nie chcą w życiu klasowym. Na przykład obgadywanie, zabieranie nie swoich rzeczy, krzyczenie, popychanie, wyśmiewanie itp.
Po tym, jak grupa naklei na plakat karteczki, trzeba pogrupować zebrane odpowiedzi i przeczytać je głośno. Grupowanie i odczytywanie może robić sama klasa, pracując w trzech grupach.
Zebrane i odczytane na plakacie odpowiedzi otwierają rozmowę na temat tego, czego Wasza grupa potrzebuje do współpracy i dobrej komunikacji. Dzięki temu ćwiczeniu osoby w grupie dowiadują się, czego oczekują od siebie i od szkoły. Słyszą też o tym, czego się obawiają i nie chcą, by się wydarzyło w klasie. Ponadto poznają potencjał jaki, drzemie w grupie i na czym zależy klasie.
Taka mapa potrzeb pozwala porozmawiać o tym, jak zespół klasowy chce ze sobą współpracować i jak będzie radzić sobie z trudnościami, wyzwaniami, rozwiązywaniem nieporozumień i konfliktów.
Na bazie zebranego materiału i głębszej rozmowy możecie zbudować kontrakt klasowy i plan działania do pracy na cały bieżący rok szkolny czy semestr. Ważne jest, żeby do kontraktu wracać i sprawdzać, co wychodzi, co nie, dlaczego tak jest i co możemy zmienić.
Plakat z balonem powieście więc w ważnym dla klasy miejscu, by był widoczny i by można do niego wracać raz w miesiącu na lekcji wychowawczej, chyba że zajdzie potrzeba chwili.
Kiedy już zadbamy o grupę, jej integrację i zasady współpracy przychodzi czas na oswajanie z różnorodnością, która nas otacza.
Z moich doświadczeń wynika, że najskuteczniejszą formą są bezpośrednie spotkania z ludźmi, reprezentantami mniejszości, które żyją w naszym społeczeństwie. Wiele organizacji pozarządowych czy instytucji kultury organizuje wydarzenia edukacyjne, pozwalające na poznanie przedstawicieli różnych grup społeczno-kulturowych. Z pomocą przychodzi też platforma filmowa Centrum Edukacji Obywatelskiej, która jest zaopatrzona we wspaniałe poruszające filmy dla dzieci i młodzieży.
Świetnym narzędziem jest też Żywa Biblioteka. To wydarzenie, w czasie którego można spotkać osobę z grupy społecznej, która doświadcza lub doświadczała uprzedzeń czy dyskryminacji w społeczeństwie ze względu na swoją tożsamość. Osoby uczestniczące są „Czytelnikami i Czytelniczkami”, którzy mogą wypożyczyć „Książkę” – Osobę na ok. 20 minut rozmowy. W katalogu można spotkać najróżniejszych ludzi, gotowych dzielić się swoim doświadczeniem życiowym (m.in. Osoba z niepełnosprawnością, Osoba w spektrum autyzmu, Osoba z depresją, Osoba z doświadczeniem bezdomności, siostra zakonna, ksiądz, imam, muzułmanka, żydówka, katolik, lesbijka, gej, osoba transpłciowa, osoba z wirusem HIV, osoba która doświadczyła rasizmu, migrantka, uchodźca, rodzic osoby nieheteronormatywnej).
Pamiętam realizację projektu „Między nami sąsiadami – kto żyje wokół mnie” z CIM Horyzonty. Dzieci szkolne na trzech osobnych spotkaniach w tygodniowym odstępie miały okazję spotkać się z migrantami z Hiszpanii i Algierii żyjącymi w Polsce, a także z osobami z mózgowym porażeniem dziecięcym (MPD). Dla większości dzieci było to pierwsze spotkanie w życiu z osobami cudzoziemskimi mieszkającymi w Polsce i z osobami doświadczającymi życia z mózgowym porażeniem dziecięcym, które poruszają się na wózku i potrafią otwarcie mówić o swojej niepełnosprawności.
Bezpośrednie spotkanie pozwoliło zdobyć osobiste doświadczenie i wyrobić własny punkt widzenia na dany temat. Dzieci mogły posłuchać, porozmawiać, zadać pytanie. Ponadto z pierwszej ręki otrzymywały wiedzę o życiu i potrzebach tych konkretnych grup społecznych. Dzieci dowiedziały się, czy i jak pomagać osobie poruszającej się na wózku inwalidzkim na przystanku tramwajowym, co robić, a czego nie robić.
Autentyczne i szczere opowieści ekspertów i ekspertek tych spotkań pokazały widowni, jak wygląda ich codzienność z barierami architektonicznymi. Okazało się, że dotarcie z punktu A do punktu B na wózku w dużym mieście bywa bardzo skomplikowane i często zajmuje dwa razy więcej czasu niż osobie samodzielnie chodzącej. Dzieci kończyły te spotkania poruszone i podkreślały, że teraz lepiej wiedzą i rozumieją, jak traktować osoby z niepełnosprawnością ruchową czy osoby z innego kraju. Zrozumiały też, że za barierami językowymi i architektonicznymi stoją bariery mentalne i te są znacznie najtrudniejsze do pokonania.
Doświadczenie pokazuje, że po bezpośrednim spotkania dzieci chętnie zaczynają dzielić się swoimi refleksjami i doświadczeniami z życia w szkole czy na podwórku. Uczniowie i uczennice wiedzą i rozumieją, co to znaczy być gorzej traktowanym, ignorowanym w szkole czy na podwórku. Bezpośrednie spotkanie „innego niż ja sam” daje szanse przeniesienia uwagi na rozmowę z własną grupą o tym, jak to jest z równym traktowaniem w swoim środowisku klasowym.
Niezwykle istotne jest nie tylko doświadczanie i poznawanie różnorodności, ale również to, co i jak o niej mówimy. Podkreślanie wyjątkowości każdej osoby w grupie to jeden ze sposobów zauważania indywidualnego potencjału. Jednocześnie ważne jest pokazywanie, jak wiele nas łączy i w czym jesteśmy do siebie podobni. Pozwala to budować wspólnotę klasową. Stosowanie uważnego, troskliwego i czułego języka wymaga nie tylko umiejętności komunikacyjnych, ale również wiedzy o konkretnych mniejszościach społecznych (np. kulturowych, etnicznych, religijnych, nieheteronormatywnych, o grupach o różnym stanie zdrowia, wyglądzie fizycznym, żyjących z niepełnosprawnościami). Jednym ze skuteczniejszych narzędzi w budowaniu aparatu pojęciowego jest omawianie doświadczeń.
Wielokrotnie doświadczam tego, że po zadanym po ćwiczeniu pytaniu: „Jakie są Wasze wrażenia, myśli, odczucia?” często zapada cisza albo pada odpowiedź: „Fajnie, okej, normalnie, podobało mi się/nie podobało mi się”. W takich sytuacjach dopytuję, co to znaczy, że było fajnie. Było fajnie, bo…? Dzieciom wyraźnie brakuje słów do opisywania swoich przeżyć, wrażeń, emocji czy myśli. Jedyną opcją, by rozwijać umiejętność opowiadania, jest dawanie przestrzeni do opowiadania o sobie. Stąd po prostu potrzebna jest praktyka.
Omówienie może odbywać się w formach: mówionej, pisanej, rysowanej, w parach, małych grupkach lub na forum. Zachęcam do korzystania z różnych form. Dzieci szybko przyzwyczają się do siadania w kręgu i omawiania doświadczeń. Do dyskusji na forum można wykorzystać specjalnie wyznaczony do zabierania głosu przedmiot (np. kamień, żaba). Ułatwia to moderowanie dyskusji i dzielenie się wrażeniami w dużej grupie. Osoby siedzące w kręgu biorą do ręki przedmiot, kiedy chcą zabrać głos, lub przekazują go dalej, gdy nie chcą mówić. To pięknie uczy prawa do zabierania głosu, słuchania siebie i innych. Jednocześnie regularne korzystanie z formuły omówienia przyzwyczaja klasę, że każdy głos jest ważny i daje też możliwość ćwiczenia mówienia i nazywania tego, co się dzieje w człowieku i wokół niego.
Łamanie schematów – czyli zróbmy to inaczej! – mistrz i autor metody Teatru Uciśnionych Augusto Boal mówił, że nie da się szukać rozwiązań problemów społecznych starymi, utartymi metodami. Żeby znaleźć odpowiedzi na trudne pytania, trzeba wyjść poza rutynowe myślenie i działanie. Po prostu złamać schemat. Zatem z całego serca zachęcam do małych kroków refleksji nad własnym warsztatem pracy i stworzeniem planu na wykorzystanie mocy różnorodności w swojej klasie.
Olga Stobiecka-Rozmiarek – trenerka edukacji międzykulturowej i antydyskryminacyjnej, inicjatorka i koordynatorka działań klubów Międzykulturowych Klubów Młodzieżowych, zrealizowanych w ramach programu Mentoringu Rówieśniczego organizacji Migrant Info Point w Poznaniu.
