O innowacjach w edukacji

Polska szkoła potrzebuje innowatorów – nauczycieli z pasją, którzy otwierają się na zmianę, poszukując nowych metod pracy.  Takie działania sprzyjają rozwijaniu u uczniów kompetencji proinnowacyjnych:  rozwiązywania problemów, samodzielności myślenia, współpracy, liderstwa czy zarządzania sobą. Dając możliwość modyfikacji programu, metod bądź organizacyjnych form nauczania, innowacje pedagogiczne stanowią narzędzie nie do przecenienia we wdrażaniu zmiany w szkole.

Zainteresowanie tym obszarem aktywności nauczycielskiej wynika przede wszystkim ze wzrostu oczekiwań co do sposobu organizowania procesu dydaktyczno-wychowawczego w szkołach. Truizmem stało się bowiem twierdzenie, iż efektywne nauczanie to takie, w którym uczeń nie jest już biernym odbiorcą treści przekazywanych przez nauczyciela, a staje się aktywnym współtwórcą sytuacji uczenia się – nauczania. Stąd poszukiwanie nowych metod pracy oraz programów dydaktycznych nastawionych na aktywizację dzieci, budujących ich motywację, kształtujących umiejętności pracy grupowej, uczących umiejętności krytycznej analizy, czy też wartościowania samodzielnie pozyskanych źródeł wiedzy.
Nauczyciel staje się „katalizatorem” aktywności swych podopiecznych, sięgając po takie metody oraz narzędzia pracy indywidualnej i grupowej, które pozwalają każdemu osiągnąć sukces. Nic więc dziwnego, że aby sprostać tak szeroko formułowanym oczekiwaniom, poszukuje rozwiązań nowatorskich, nieszablonowych, twórczych pedagogicznie.

Definicja

„Innowacja” pochodzi od łacińskiego innovatio, oznaczającego „odnowienie, zmianę”. Uznaje się, że w Polsce pierwszy użył pojęcia tego w naukach społecznych Zbigniew Pietrasiński, psycholog i badacz procesów twórczych, wskazując, że innowacje są to zmiany celowo wprowadzone przez człowieka lub zaprojektowane przezeń układy cybernetyczne, które polegają na zastępowaniu dotychczasowych stanów rzeczy innymi, ocenianymi dodatnio w świetle określonych kryteriów i składającymi się w sumie na postęp (1971, s. 10). Jak widać, według tego badacza nie każda zmiana stanowi innowację. Aby tak się stało, jej efektem musi być postęp – co ważne – oceniony na podstawie określonych, wcześniej przyjętych kryteriów.

Do nauk pedagogicznych pojęcie innowacji wkroczyło w latach 60. XX wieku. Dla rozumienia jego istoty w kontekście rzeczywistości szkolnej ważną definicję sformułował Wincenty Okoń, uznając, że innowacja pedagogiczna to zmiana struktury systemu szkolnego (dydaktycznego, wychowawczego) jako całości lub ważnych jego składników; chodzi o zmiany ulepszające system, w tym głównie treści programowe, pracę nauczycieli (jej metody i środki), pracę uczniów bądź warunki materialno-społeczne edukacji (1996, s. 101). Opis ten znajduje swoje odzwierciedlenie w dzisiejszym podejściu do innowacji szkolnej określanej jako nowatorskie rozwiązanie programowe, organizacyjne lub metodyczne, którego celem jest poprawa jakości pracy placówki. Tak więc mówiąc o działalności innowacyjnej w pracy nauczyciela, mamy na myśli poszukiwanie nowych, oryginalnych i niestandardowych pomysłów związanych z:

• modyfikacją programów nauczania (bez naruszania podstawy programowej), np. poprzez opracowanie autorskiego programu dla wybranego przedmiotu i etapu edukacyjnego, tworzenie bloków przedmiotowych zakładających zintegrowane nauczanie dwóch lub kilku przedmiotów;
• zmianami dotyczącymi organizacji nauczania, np. wprowadzenie zmian planu i czasu trwania lekcji, modyfikacja organizacji przestrzeni klasowej i szkolnej, tworzenie podzespołów klasowych, współprowadzenie zajęć przez różnych specjalistów;
• wprowadzaniem nowych form i metod pracy do procesu uczenia się – nauczania, np. praca metoda odwróconej lekcji, systematyczne wykorzystywanie technologii informacyjno-komunikacyjnych na zajęciach przedmiotowych, założenie i systematyczna uprawa przez dzieci ogródka szkolnego połączone z obserwacją i wnioskowaniem.

Podział ten może zostać poszerzony o formy mieszane, zawierające elementy każdej ze wskazanych kategorii m.in. innowacja metodyczno-programowa, metodyczno-organizacyjna, organizacyjno-programowa. O tym, jakiego typu jest dana innowacja, decyduje jej autor.

Cechy innowacji

Niezależnie od rodzaju wszystkie wprowadzane innowacje powinny charakteryzować się kilkoma kluczowymi dla ich jakości cechami. Są to:

• celowość, czyli ukierunkowanie na osiągnięcie konkretnych, precyzyjnie określonych efektów;
• właściwa organizacja zapewniająca realizację oczekiwanych celów, w tym zaplanowanie niezbędnych zasobów i środków oraz opracowanie harmonogramu;
• systematyczna ewaluacja pozwalająca ocenić postępy i efekty wdrażanego rozwiązania.

W swej pracy nauczyciele niejednokrotnie wykorzystują niestandardowe pomysły, proponując uczniom nowatorskie rozwiązania organizacyjne bądź wprowadzając niestosowane wcześniej narzędzia i metody. To bardzo ważne i potrzebne dla rozwoju zawodowego nauczyciela oraz przede wszystkim zaangażowania uczniów, jednak nie każde takie działanie wypełnia znamiona innowacji pedagogicznej zgodnie ze wskazanymi kryteriami.

Korzyści

Innowacja przynosi rozwój całej społeczności szkolnej, ponieważ:

1. pozwala na szersze wykorzystanie twórczego potencjału nauczycieli,
2. kształtuje postawy otwartości wobec tego, co nieznane i nowe,
3. przyczynia się do rozwoju zainteresowań i motywacji uczniów,
4. z reguły uatrakcyjnia zajęcia szkolne,
5. często innowacja prowadzi  do współpracy grupy nauczycieli zaangażowanych w jej realizację, uwalniając ich potencjał kreatywności i przedsiębiorczości,
6. niejednokrotnie angażuje także również rodziców,
7. integruje różne grupy społeczności szkolnej,
8. promuje szkołę w środowisku lokalnym.

Warto też wspomnieć, że realizacja innowacji pedagogicznych stanowi jedno z możliwych działań podejmowanych przez nauczyciela w celu spełnienia wymagań związanych z uzyskaniem awansu zawodowego na stopień nauczyciela dyplomowanego.

Przepisy

Reforma ustroju szkolnego z 2016 r. przyniosła nowe podejście zagadnienia innowacji pedagogicznych – odnoszące się do nich regulacje prawne zostały przeniesione na poziom ustawy z 14.12.2016 r. – Prawo oświatowe (Dz.U. z 2021 r. poz. 1082), obowiązującej od 1 września 2017 r. Jest o nich mowa kilkakrotnie w odniesieniu do zadań stawianych szkołom. I tak:

• art. 1. pkt. 18 ustawy wskazuje na obowiązek kształtowania u uczniów postaw przedsiębiorczości i kreatywności sprzyjających aktywnemu uczestnictwu w życiu gospodarczym, w tym poprzez stosowanie w procesie kształcenia innowacyjnych rozwiązań programowych, organizacyjnych lub metodycznych;
• art. 44 ust. 2 pkt 3 obliguje szkoły do tworzenia warunków do rozwoju i aktywności, w tym kreatywności uczniów;
• art. 55 ust. 1 pkt 4, odnoszący się do nadzoru pedagogicznego, mówi o inspirowaniu nauczycieli do poprawy istniejących bądź wdrożenia nowych rozwiązań w procesie kształcenia przy zastosowaniu innowacyjnych działań programowych, organizacyjnych lub metodycznych, których celem jest rozwijanie kompetencji uczniów.

Równocześnie zniesione zostało upoważnienie dla ministra edukacji do określenia w drodze rozporządzenia warunków prowadzenia działalności innowacyjnej przez szkoły. Co to oznacza? Przede wszystkim rezygnację z obowiązku zgłaszania innowacji pedagogicznej kuratorowi oświaty i organowi prowadzącemu oraz zniesienie odgórnych wymagań formalnych związanych z realizacją innowacji.  Działalność innowacyjna staje się oczekiwanym, żeby nie powiedzieć niezbędnym z punktu widzenia zadań szkoły jej wewnętrznym działaniem. W gestii dyrektora pozostaje organizacja tego procesu – od przyjęcia do realizacji, poprzez wsparcie we wdrożeniu, a następnie ocenę efektów i ewentualne wykorzystanie w szerokiej praktyce szkolnej.

Pozostawienie innowacji pedagogicznej w gestii samej placówki (nie – jak kiedyś – zewnętrznych organów nadzoru) stanowi duże ułatwienie, a wręcz zachętę, by sięgać po to rozwiązanie możliwie często, choć zawsze w sposób przemyślany i zgodny z jego filozofią.

Rola dyrektora

Do jednych z zadań dyrektora należy decyzja, jak w obecnej rzeczywistości prawnej zorganizować w szkole cały proces. Zazwyczaj dyrektorzy decydują się zachować pewne elementy wcześniejszej praktyki, w szczególności zwracania się do rady pedagogicznej z prośbą o opinię w sprawie zasadności wdrożenia proponowanej przez nauczyciela innowacji.  Rozpoczęcie działań poprzedza też formalna decyzja dyrektora lub uchwała rady pedagogicznej zatwierdzająca innowację. Wiele szkół nadal prowadzi rejestr innowacji realizowanych w poszczególnych latach. Uzasadniony wydaje się również wymóg opracowania przez autora pełnej dokumentacji zawierającej: koncepcję, harmonogram, opis poszczególnych działań, założenia ewaluacji oraz jej wyniki. Dzięki temu innowacja może być rozpowszechniana wśród innych nauczycieli.

Jeśli w szkole nie wprowadzono dotychczas procedur realizacji innowacji, warto rozważyć ich opracowanie w formie wewnątrzszkolnego regulaminu, który będzie omawiał wszelkie kwestie formalne i organizacyjne. Taki dokument wprowadza się w życie zarządzeniem dyrektora. Przedstawienie gronu pedagogicznemu ogólnych zasad opracowywania innowacji pedagogicznych pozwoli uniknąć ewentualnych nieporozumień w przyszłości.

Wdrożenie

Skuteczne wprowadzenie w szkole innowacji można  opisać w kilku krokach:

1. Określenie celu wprowadzanych zmian –  czyli odpowiedź na pytanie, po co nauczyciel chce zrealizować innowację pedagogiczną i jakie efekty przyniesie jej wdrożenie. Trzeba tutaj pamiętać, że nadrzędnym celem innowacji jest poprawa jakości pracy szkoły, należy więc przemyśleć, co konkretnie dane działanie ma poprawić czy zmienić, ale także, dlaczego warto to zrobić. W ramach diagnozy nauczyciel może przeprowadzić badania wstępne bądź odnieść się do wyników edukacyjnych. Warto też określić, w jaki sposób konkretni uczniowie – najważniejsi beneficjenci zmiany – skorzystają na jej wdrożeniu. Opis celów zazwyczaj dzieli się na dwie grupy: cele ogólne oraz cele szczegółowe, odnoszące się do poszczególnych działań w ramach planowanej innowacji.

2. Opracowanie założeń merytorycznych innowacji – czyli opisanie rozwiązań, które ma ona wprowadzić. Na tym etapie wskazana jest refleksja, czy proponowane rozwiązania wypełniają znamiona innowacyjności, a jeśli tak – jakie argumenty o tym świadczą. Warto też, by autor  zwrócił się do dyrektora, wicedyrektora lub innych nauczycieli o opinię na temat proponowanej innowacji. Ich przychylność na pewno będzie wielką pomocą przy wprowadzaniu zmian, tym bardziej że skuteczna innowacja to taka, która po przeprowadzeniu staje się rozwiązaniem systemowym, wykorzystywanym w szkole w kolejnych latach nie tylko przez jej autora.

3. Przygotowanie szczegółowego planu działań – w tym  szczegółowego harmonogramu oraz opisu koniecznych zasobów niezbędnych do wdrożenia innowacji. Nie można tutaj zapomnieć o ewentualnych potrzebach materialnych, np. dodatkowym sprzęcie czy środkach finansowych. Jeśli planowane działania ich wymagają, konieczna będzie zgoda organu prowadzącego na finansowanie innowacji, chociaż można też rozważyć inne sposoby zdobycia pieniędzy. Ponieważ wdrożenie innowacji łączy się z zapewnieniem przez szkołę odpowiednich zasobów i warunków do jej realizacji, na tym etapie niezbędna jest konsultacja nauczyciela z dyrektorem.  

4. Zaplanowanie ewaluacji – dobrze jest przemyśleć, co będzie świadczyło o sukcesie innowacji, rozważyć, jakie dane, informacje i w jakich odstępach czasu należy gromadzić, zastanowić się, jak będą pozyskiwane, jakimi narzędziami badawczymi się posłużyć, a wreszcie, w jaki sposób pozyskane informacje wykorzystać – zarówno na etapie wdrażania innowacji, jak i po jej zakończeniu.

5.  Rozmowa z dyrektorem lub wicedyrektorem szkoły – w jej trakcie nauczyciel w sposób kompleksowy przedstawia swój projekt i  po uzyskaniu akceptacji koncepcji  ustala dalsze kroki niezbędne do jego wdrożenia. W zależności od przyjętej w szkole procedury może to być skierowanie wniosku do dyrektora o zatwierdzenie innowacji bądź prezentacja założeń na posiedzeniu rady pedagogicznej, aby mogła ona zaopiniować projekt. Jeśli innowacja zostanie zatwierdzona, nadchodzi czas na jej systematyczną realizację zgodnie z przyjętymi założeniami. 

Podsumowanie

Innowacje pedagogiczne przynoszą znaczącą zmianę w podejściu do procesu uczenia się – nauczania, pozwalając uczniom doświadczać nowych rozwiązań służących rozwijaniu różnorodnych umiejętności. Ważne jest, aby zdobyte doświadczenie nie zostało zaprzepaszczone, a wypracowane i sprawdzone programy, formy, metody i narzędzia pracy były dalej stosowane w szkole, także po zakończeniu wdrażania innowacji. Warto, aby w ramach ewaluacji dokonana została analiza możliwości wprowadzenia wypracowanych rozwiązań do szerokiej praktyki szkolnej, a jej elementem była także weryfikacja możliwości upowszechnienia tych dokonań  poza daną placówką.

Bibliografia:

• Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1996
• Pietrasiński Z., Ogólne i psychologiczne zagadnienia innowacji, Warszawa 1971