Edukacja obywatelska w szkołach – czy jest się czego obawiać?

Wprowadzanie nowego przedmiotu do szkół, co zrozumiałe, wiąże się z wieloma, często sprzecznymi uczuciami. Z jednej strony – z nadzieją i oczekiwaniami, a z drugiej – niepokojem i niechęcią. W niniejszym artykule przyjrzymy się obawom oraz zaprezentujemy narzędzia i materiały, którymi dysponujemy już teraz, aby wesprzeć nauczycieli w związku z nadchodzącymi zmianami.

Na podstawie rozmów z nauczycielkami i nauczycielami oraz dzięki analizie treści dostępnych w internecie, udało się nam zidentyfikować szereg obaw i wątpliwości, które wiążą się ze skuteczną realizacją programu edukacji obywatelskiej. Najważniejsze z nich to:

• Brak dostatecznego przygotowania oraz wsparcia metodologicznego – wielu nauczycieli odczuwa niedostatek szkoleń specjalistycznych, które rozwijałyby ich umiejętności prowadzenia aktywnej edukacji obywatelskiej, nastawionej na praktyczne uczestnictwo uczniów, a nie tylko przekazywanie wiedzy teoretycznej.
• Niewystarczające wsparcie materiałowe i organizacyjne – szkoły rzadko dysponują odpowiednimi pomocami dydaktycznymi czy scenariuszami lekcji, które ułatwiałyby wdrażanie projektów obywatelskich, debat czy działań angażujących uczniów lokalnie. Ponadto brakuje systemowych wytycznych dotyczących oceniania i prowadzenia zajęć w duchu neutralności światopoglądowej.
• Ograniczenia czasowe w planie lekcji – zbyt mała liczba godzin przeznaczonych na edukację obywatelską utrudnia wdrażanie metod praktycznych i angażujących, które wymagają więcej czasu niż tradycyjne zajęcia.
• Niewielkie zainteresowanie uczniów – nauczyciele często napotykają trudności w motywowaniu młodzieży, która może postrzegać obywatelskość jako abstrakcyjną lub odległą tematykę, co zazwyczaj przekłada się na niską frekwencję i zaangażowanie podczas lekcji.
• Wyzwania w zarządzaniu debatą i dialogiem – prowadzenie moderowanych dyskusji wymaga od nauczycieli wysokich kompetencji i bezstronności, co stanowi barierę, zwłaszcza bez specjalistycznego przeszkolenia.
• Brak współpracy z lokalnym środowiskiem – utrudnia realizację projektów, które mają angażować uczniów w działania na rzecz społeczności lub w instytucjach samorządowych, (jest to kluczowe dla praktycznego charakteru edukacji obywatelskiej).

PODSUMOWANIE: nauczyciele wskazują, że aby nauczanie edukacji obywatelskiej było efektywne, konieczne jest systemowe wsparcie w postaci szkoleń, materiałów, czasu lekcyjnego oraz budowanie współpracy z otaczającą społecznością. Bez tego – zaktywizowanie obywatelskie będzie ogromnym wyzwaniem.

W odpowiedzi na te głosy – pragniemy zwrócić uwagę, że w wielu szkołach już dość długo realizowana jest edukacja obywatelska w praktyce.  Zaliczają się do niej m.in. wybory przedstawicieli samorządów uczniowskich, symulacje wyborów parlamentarnych i prezydenckich czy działania szkolnych kół wolontariatu. Sugerujemy zatem, aby przygotowania do wdrożenia nowego przedmiotu rozpocząć od remanentu dotychczasowych działań oraz upewnienia się, które rozwiązania się sprawdzają, a które wymagają modyfikacji.

Samorządność uczniowska

(Odniesienie do podstawy programowej przedmiotu edukacja obywatelska w szkołach średnich – dział II.3). 

Edukacja obywatelska jako przedmiot szkolny ma za zadanie rozwinąć znajomość zasad demokracji, praw obywatelskich i mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa oraz państwa. Jej skuteczność nie ogranicza się do przekazywania wiedzy teoretycznej – kluczowe jest doświadczenie praktyczne. Samorządność uczniowska jest najbardziej rozpowszechnioną formą praktykowania edukacji obywatelskiej w szkołach. Udział uczniów w samorządzie kształtuje poczucie sprawczości i zaangażowania we wspólne działania, a także samodzielności. To doświadczenie daje młodzieży okazję do zdobywania kluczowych kompetencji: umiejętności negocjacji i współpracy, odpowiedzialności za siebie i grupę, dokonywania demokratycznych wyborów, troski o dobro wspólne i prawa społeczności szkolnej. Jest to  fundament, bez którego edukacja obywatelska nie odniesie sukcesu. Co istotne – samorządność szkolna musi być rzeczywista, a nie pozorowana, czyli uczniowie współdecydują, mają wpływ na sprawy szkoły oraz na rozwiązywanie realnych problemów swojej społeczności.

W idealnym świecie edukacja obywatelska i samorządność uczniowska działają synergicznie, tj. teoria przekładana jest na praktykę, a ta – pogłębia zrozumienie i skuteczność tej pierwszej. Szkoła staje się wówczas miejscem, gdzie uczniowie doświadczają, na czym polega uczestnictwo i odpowiedzialność w demokratycznym społeczeństwie.

W celu pogłębienia wiedzy o możliwościach rozwoju samorządności uczniowskiej polecamy dwie publikacje: „Angażuj obywatelsko – poradnik dla opiekuna samorządu uczniowskiego” oraz „Optymalny samorząd. Poradnik dla dyrektorów szkół oraz opiekunów Samorządów Uczniowskich i Szkolnych Kół Wolontariatu”. 

Pierwsza pozycja to pogłębiona analiza znaczenia samorządności uczniowskiej w polskiej szkole. Autor Michał Tragarz przedstawia historyczny i teoretyczny kontekst samorządności, podkreśla jej rolę w kształtowaniu poczucia sprawczości, współodpowiedzialności i partnerstwa młodych ludzi. Praktyczne wskazówki odnoszą się do metod wdrażania zasad partycypacji demokratycznej, otwartości oraz współdecydowania uczniów o szkolnych sprawach. Przewodnik wskazuje na kluczowe kompetencje nauczyciela-opiekuna: wspieranie, animowanie, oddawanie pola do działania uczniom oraz wpływanie na tworzenie wspólnoty, w której podopieczni stopniowo przejmują odpowiedzialność za wybrane obszary funkcjonowania szkoły.

Główne korzyści dla nauczycieli:

• Realna redukcja roli „zastępczego lidera” – zamiast być głównym animatorem życia samorządu, nauczyciel może pełnić funkcję wspierającą.
• Praktyczne narzędzia pracy z grupą i zarządzania zespołem. Poradnik podsuwa gotowe schematy spotkań, wzory kontraktów grupowych, pomysły na integrację i sposoby prowadzenia ważnych rozmów o motywacji, podziale zadań oraz o rozstrzyganiu konfliktów.
• Techniki włączania uczniów w podejmowanie decyzji w sprawach klasy i szkoły.
• Zachęta do rozwijania współpracy z dyrekcją, radą rodziców i innymi nauczycielami. Wskazówki, jak być mediatorem i łącznikiem w relacjach instytucjonalnych.
• Podkreślenie kluczowej roli edukacji praktycznej – akcent położony na kompetencje społeczne, refleksję, krytyczne myślenie i umiejętność podejmowania decyzji w ramach wspólnoty.

Druga z zaproponowanych publikacji to lektura dla zaawansowanych (lub odważnych!). Przedstawia nowoczesny i praktyczny, ale bardziej wymagający model integracji samorządu uczniowskiego, szkolnego wolontariatu oraz innych aktywności pozalekcyjnych, jakie składają się na rzeczywistość szkolną. Co ważne – autorzy opierają się o zapisy prawa oświatowego i podkreślają szeroki zakres swobody uczniów w kształtowaniu struktur samorządności. W przewodniku zachęcają do włączania się całej społeczności uczniowskiej w zarządzanie szkołą, jednocześnie odchodzą od podziału na niewielkie, zamknięte grupy. Proponują optymalny model samorządu, który charakteryzuje się elastyczną, otwartą strukturą sekcyjną, a każda z nich odnosi się do konkretnego obszaru aktywności społecznej, mediów, wydarzeń rozrywkowych czy wolontariatu. Uczniowie mogą się zgłaszać do wybranej przez siebie sekcji.

Główne korzyści dla nauczycieli:

• Uproszczenie biurokracji i pracy wychowawczej – zamiast wielu oddzielnych regulaminów i sprawozdań, szkoła może wprowadzić wspólny dokument i ujednolicone raportowanie działalności samorządowej i wolontariackiej.
• Redukcja obciążeń koordynacyjnych – opieka nad sekcjami może być dzielona między wielu nauczycieli.
• Lepsze zarządzanie i komunikacja –  jedna struktura usprawnia przepływ informacji, wzmacnia współpracę wewnątrz grona pedagogicznego.
• Jednorodny systemu motywacji i nagradzania –  przyjęcie spójnych zasad punktowania i nagradzania działań społecznych (w tym wolontariatu) pozwala rzetelnie odzwierciedlać w dokumentacji zaangażowanie uczniów.
• Większa motywacja uczniów – mogą oni wybierać aktywności, które odpowiadają ich zainteresowaniom i kompetencjom.

Ponadto poradnik kompleksowo opisuje sposób tworzenia regulaminu (zawiera przykładowy wzór). Publikacja podsuwa nauczycielom konkretne rozwiązania organizacyjne oraz narzędzia dydaktyczne, które aktywizują uczniów i czynią edukację obywatelską żywym doświadczeniem.

Osobom pragnącym pogłębiać wiedzę i wzmacniać kompetencje w zakresie samorządności uczniowskiej, proponujemy udział w programie „Szkoła Demokracji”, w ramach którego zapewniamy wartościowe materiały, szkolenia oraz opiekę mentora. https://angazuj.ceo.org.pl/programy-edukacyjne/szkola-demokracji/dla-opiekuna-samorzadu/ 

Wolontariat szkolny

(Odniesienie do podstawy programowej przedmiotu edukacja obywatelska w szkołach średnich – dział III.4).

Wolontariat szkolny jest również formą praktykowania edukacji obywatelskiej. Działania w jego ramach dają szerokie możliwości kształtowania wartościowych postaw i licznych kompetencji. Już od niemal dekady współtworzymy projekt „Ochotnicy warszawscy”, którym wspieramy warszawskie szkoły w rozwijaniu wolontariatu uczniowskiego i z satysfakcją obserwujemy ewolucję działań – od jednorazowych akcji, takich jak zbiórki charytatywne, po bardziej złożone przedsięwzięcia realizowane metodą projektu i skoncentrowane na procesie. Zachęcamy do korzystania z ogólnodostępnych materiałów zgromadzonych w bazie wiedzy na portalu  Ochotników warszawskich. Znaleźć tam można poradniki, scenariusze lekcji czy dobre praktyki, a także zagadnienia formalno-prawne i wzory dokumentów. 

Zachęcamy też do regularnego śledzenia zakładki „Aktualności” na wspomnianym portalu. Zamieściliśmy tam artykuły eksperckie, m.in.:

• Inspiracje na szkolny wolontariat rowerowy
• Wskazówki, jak zorganizować radio w szkole
• Pomysły na filmowe gry terenowe
  oraz wiele innych.

Poza tym w minionym roku szkolnym, zrealizowaliśmy niemal 20 szkoleń online na tematy związane z szeroko pojętym wolontariatem. Wszystkie te wydarzenia zostały udokumentowane z myślą o udostępnianiu nagrań zainteresowanym osobom, a zwłaszcza opiekunom szkolnych kół wolontariatu. Serdecznie zapraszamy do korzystania z tych materiałów – pełna lista znajduje się TUTAJ.

Edukacja obywatelska w praktyce

Efektem udziału w naszych programach są corocznie realizowane fantastyczne działania uczniowskie. Poniżej przedstawiamy trzy z licznych przykładów:

Liceum Ogólnokształcące nr I im. Jana III Sobieskiego w Oławie

Uczniowie we własnym zakresie zainicjowali i zorganizowali stworzenie strefy relaksu z ogrodem wertykalnym. Uwzględnili cały proces – od zdiagnozowania potrzeby, przez planowanie i zbieranie środków, aż po uroczyste otwarcie z integracyjnym „Game Party”. Młodzież odpowiadała też za dobór wyposażenia, przeprowadzenie turniejów i wydarzenia otwierającego.

LXXXI Liceum Ogólnokształcące im. Aleksandra Fredry w Warszawie

Młodzież zaaranżowała i poprowadziła szkolny festiwal muzyczny „FOKA”, Uczniowie samodzielnie zaplanowali działania, zdobyli finansowanie, kontaktowali się z artystami i koordynowali organizację wydarzenia. Nie bali się wyzwań i we własnym zakresie szukali rozwiązań. Efektem była udana, kreatywna impreza integrująca społeczność.

Zespół Szkół Zawodowych im. mjra Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w Radomiu

W odpowiedzi na potrzebę zintegrowania szkolnej społeczności, młodzi ludzie zrealizowali ogólnoszkolną grę terenową pod hasłem „Integracja” – z losowym podziałem na zespoły, współpracą przy zadaniach i frekwencją aż 350 uczestników. Uczniowie własnymi siłami przygotowali scenariusz, polecenia, skoordynowali całość wydarzenia i zadbali o nagrody oraz promocję. Zapoczątkowali też cykliczne spotkania Samorządu Uczniowskiego z dyrekcją oraz założyli skrzynkę pomysłów – dzięki temu wszyscy mogą mieć realny wpływ na codzienne życie szkoły.

Mamy nadzieję, że podane przykłady są przekonujące i dowodzą, że edukacja obywatelska nie będzie w szkołach czymś egzotycznym i nieznanym. Zachęcamy, aby przy okazji wprowadzania nowego przedmiotu, docenić dotychczasowe działania samorządów uczniowskich i szkolnych kół wolontariatu oraz skupić się na ich rozwoju przy wykorzystaniu dostępnych metod i materiałów. Zapraszamy również, by zapisać się na poświęcony edukacji obywatelskiej newsletter, w którym będziemy informować o nowych treściach i planowanych działaniach, takich jak mentoring, webinaria tematyczne, scenariusze lekcji fakultatywnych, projekt portfolio, karty działań obywatelskich dla uczniów i wiele innych: https://ceo.org.pl/edukacja-obywatelska.
Zapraszamy!

Autorką artykułu jest Anna Mitura, koordynatorka programów edukacyjnych w CEO, mentorka i trenerka, https://ceo.org.pl/zespol/anna-mitura/