Zadanie interdyscyplinarne krok po kroku

Rozwiązywanie zadań w szkole wymaga najczęściej zastosowania wiedzy i umiejętności przypisanych jednemu przedmiotowi. Tymczasem sprostanie codziennym (życiowym) problemom, a także praca zawodowa czy nauka, wymagają podejścia interdyscyplinarnego.

Szkoła jest miejscem, w którym powinno się zbierać takie doświadczenia. Jednym z narzędzi pomocnych w tym kontekście są zadania interdyscyplinarne. W tym artykule wyjaśnimy, czym one są, i pokażemy, jak możecie je napisać i wykorzystać na lekcjach różnych przedmiotów.

Korzyści płynące z interdyscyplinarności

Jak już wspominaliśmy, niezależnie od tego, jak bardzo interdyscyplinarny świat nas otacza, szkoła pozostaje w ogromnej mierze monodyscyplinarna. Są przedmioty, które często „nie widzą się wzajemnie”. Nieco inaczej jest z przedmiotami ścisłymi, które łączy matematyka, pełniąca ważną rolę w chemii czy w fizyce. Podobnie uczniowie wykorzystują na innych przedmiotach to, czego nauczyli się na lekcjach języka polskiego. Wyjątkiem jest też edukacja w klasach I–III, która z założenia ma charakter zintegrowany.

Przy wprowadzaniu interdyscyplinarności wyzwanie stanowią: sztywny podział na przedmioty, system klasowo-lekcyjny i przygotowanie nauczycieli do uczenia konkretnego przedmiotu. Warto jednak próbować przezwyciężyć trudności. Można zacząć od najprostszego narzędzia, czyli zadań. Oto niektóre korzyści z takiej pracy:

• Uczniowie będą lepiej, bo głębiej i bardziej spójnie, poznawać dane pojęcia. Podział na przedmioty wspiera fragmentaryczne rozumienie. Interdyscyplinarność pozwala dostrzec powiązania między pojęciami, z którymi uczniowie zwykle spotykaliby się na oddzielnych zajęciach, i zbudować solidniejsze ramy koncepcyjne do wnioskowania o szeregu różnych zjawisk.
• Uczniowie rozwiną głębsze i bardziej spójne rozumowania. Każdy przedmiot pozwala doskonalić pewne strategie myślenia i radzenia sobie z problemami. Interdyscyplinarność uczy stosować te strategie w innych sytuacjach związanych z różnymi dziedzinami wiedzy.
• Zadania interdyscyplinarne wspierają rozwój zdolności metapoznawczych. Uczniowie uczą się określać, kiedy i jak korzystać z różnych koncepcji i strategii rozumowania, a także jakie działania efektywnie doprowadzą do rozwiązania danego problemu.
• Działania interdyscyplinarne pomagają rozwijać zainteresowania i uznanie dla różnych przedmiotów.

Każdy szkolny przedmiot ma swoje ramy pojęciowe, założenia metodyczne (cele, formy i metody nauczania) oraz preferowane praktyki. W zadaniu interdyscyplinarnym te elementy różnych przedmiotów przenikają się ze sobą. Przedmioty wzajemnie na siebie wpływają, a charakter i głębia takiego związku mają konsekwencje dla wyniku interakcji. Może się okazać, że metoda stosowana w ramach jednego przedmiotu ma zastosowanie w innym, a cele nauczania pokrywają się i uzupełniają. Zadania interdyscyplinarne dają możliwość spojrzenia na dane zagadnienie z różnych perspektyw. Na przykład wtedy, kiedy uczniowie i uczennice rozważają zjawisko globalnego ocieplenia z punktu widzenia biologii, geografii, chemii i fizyki, a matematyka pozwala lepiej dostrzec i zrozumieć wiele zagadnień związanych z tym zjawiskiem[1].

Zadania interdyscyplinarne i poziomy interakcji

Zadanie jest wezwaniem do działania: oblicz, znajdź, narysuj, porównaj, zrób, przeczytaj, zmierz, poszukaj itd. Ma stan początkowy (instrukcję, polecenie składające się z pewnych informacji, warunków itp.) i stan końcowy (rozwiązanie). Są też aktywności, które mają doprowadzić ucznia od stanu początkowego do końcowego – od polecenia do rozwiązania. Ważny jest też kontekst (chociaż zdarzają się zadania „czyste”, nieosadzone w realnych warunkach, na przykład matematyczne słupki). Bardziej realny kontekst pomaga lepiej zrozumieć pojęcie i jego rolę – na przykład liczby ujemne mogą służyć do opisywania pożyczek lub ujemnych temperatur.

Zadania interdyscyplinarne dają uczniom doświadczenia z kilku dziedzin nauki. Siła powiązań pomiędzy przedmiotami może być różna – od braku takiego połączenia, przez pewną korelację, do całkowitej integracji w niejako nowy przedmiot[2]. Pozytywne procesy zaczynają się już wtedy, kiedy zaledwie dwa przedmioty wchodzą ze sobą w interakcje[3].

Można wyróżnić trzy poziomy interakcji między przedmiotami:

1. Powierzchowne interakcje – w rozwiązaniu zadania znajdujemy treści z różnych przedmiotów, ale związki między nimi są niewielkie. Można łatwo wyodrębnić treści dotyczące poszczególnych przedmiotów i osobno je realizować.
2. Wzajemne oddziaływania – interakcje między przedmiotami są większe. Jeden przedmiot wyraźnie dominuje i oddziałuje na inne.
3. Dwukierunkowe interakcje między przedmiotami – interakcje zachodzą między wszystkimi przedmiotami i są zrównoważone. Do rozwiązania zadania uczeń stosuje pojęcia i strategie rozumowania z kilku przedmiotów. Bez tej interakcji nie jest w stanie poradzić sobie z problemem.

Uczniowie powinni rozwiązywać różnorodne zadania interdyscyplinarne (z każdego z poziomów interakcji), ponieważ rozwijają one inne postawy, umiejętności oraz stosunek do wiedzy.

Jakie zadanie wybrać?

W ramach projektu Szkoła dla innowatora powstał cały pakiet zadań interdyscyplinarnych skierowanych do starszych uczniów szkoły podstawowej[4]. Ponadto nauczyciele coraz częściej sami tworzą zadania dla swoich uczniów. Można więc je znaleźć i z nich korzystać. Wybieraj te bliskie Twojej specjalizacji lub uniwersalne. Zadania uniwersalne to takie, które nie nawiązują wprost do konkretnej dyscypliny nauki. Nauczyciel każdego przedmiotu może pomóc uczniom w ich rozwiązywaniu. Unikaj zadań związanych z przedmiotami, w których nie czujesz się pewnie, chyba że będziesz pracować z koleżanką lub kolegą, którzy uczą tego przedmiotu. Sprawdź, czy realizacja zadania w danym momencie roku szkolnego jest możliwa. Jest to szczególnie ważne w przypadku przedmiotów ścisłych, których treści nauczania mają układ liniowy – na jednych pojęciach są budowane inne. Może być też tak, że do rozwiązania zadania potrzebna jest lektura książki zaplanowana na następny semestr. Realizacja zadania może wymagać pracy w określonej porze roku – na przykład trzeba znaleźć kwitnące kwiaty. Nie podejmuj się pracy z zadaniami, których tematyki po prostu nie czujesz. Odpowiedz sobie na trzy pytania:

1. Jakie jest znaczenie zawartych w zadaniu treści nauczania? Na ile są zbieżne z programem nauczania?
2. Jaka wiedza i jakie umiejętności są podstawą tego, na czym uczeń budować ma nowe kompetencje?
3. Na ile proponowane sposoby zaznajamiania z tymi treściami będą właściwe dla Twoich uczniów? W jakim stopniu będą dla nich atrakcyjne?

Tworzenie własnych zadań

Najlepsze są jednak takie zadania, które nauczyciele piszą dla swoich uczniów. Spróbuj więc wspólnie z koleżankami i kolegami stworzyć własne zadania interdyscyplinarne.

Od czego zacząć? Od zebrania zespołu nauczycieli różnych przedmiotów, chyba że w zadaniu łączysz treści z dwóch bliskich sobie dyscyplin, w których jesteś specjalistą (na przykład chemię i fizykę lub historię i wiedzę o społeczeństwie). Zespół powinien pracować razem, w tym samym czasie. Nasze doświadczenia w pisaniu zadań z różnymi zespołami pokazują, że jest to bardzo ważne założenie. Jeżeli każdy pisze swój kawałek zadania, który tylko wkleja do wspólnego arkusza pracy, to interdyscyplinarność ginie. Łatwo wtedy o przypadkowy zbiór zadań cząstkowych, których integracja jest pozorna.

Stworzenie zadania wymaga czasu. Napisanie dobrego zadania w ciągu jednego krótkiego spotkania jest mało prawdopodobne. Czasami dobrze jest pozwolić, żeby zadanie „dojrzało”, i wrócić do pracy nad nim później. Róbcie między spotkaniami przerwy i testujcie swoje pomysły w pracy z uczniami. Przerwy nie powinny być jednak zbyt długie, żeby nie spadła Wasza motywacja do działania.

Potrzebna Wam będzie osoba prowadząca zespół. To ona dopilnuje, żeby wszystkie potrzebne materiały były gotowe, zorganizuje spotkania, zadba o przepływ dokumentów itp. Jednak jej najważniejszą rolą będzie pilnowanie tego, żeby Wasze zadanie nie zgubiło istotnych elementów – interdyscyplinarności, polecenia, rozwiązania i aktywności, które doprowadzą uczniów od polecenia do rozwiązania. Osoba prowadząca powinna patrzeć na proces tworzenia zadania, mieć dobry wgląd w powstawanie wszystkich jego elementów oraz widzieć całe zadanie jako ich sumę.

Projektując poszczególne aktywności dla uczniów, można podążać dwiema drogami. Jedna to droga z włączoną edukacyjną mapą. Najpierw określasz, co uczniowie mają poznać, jakich umiejętności się nauczyć, jaką wiedzę zdobyć, jakie postawy rozwinąć. Potem opracowujesz najlepszy, Twoim zdaniem, sposób realizacji zamierzonych celów uczenia się – sposób „ubierasz” w zadanie.

Druga droga to droga bez edukacyjnej mapy. Wybierz ważny, ciekawy temat. Spójrz na niego z perspektywy danego przedmiotu. Stwórz zadanie, biorąc pod uwagę możliwości uczniów i uczennic, ich potrzeby, poziom rozwoju, zasób wiedzy, zainteresowania itp. Dopiero potem ustal, czego mogą się nauczyć uczniowie, rozwiązując to zadanie.

Tworzeniu zadania interdyscyplinarnego dobrze służy ten drugi sposób: zaczynamy od zagadnienia, a dopiero potem zastanawiamy się, rozwojowi jakich kompetencji służą proponowane uczniom aktywności.

Na podstawie naszych doświadczeń z pracy z różnymi zespołami nauczycieli[5] proponujemy procedurę, którą opiszemy w kilku krokach:

1. Na spotkaniu nauczycielek i nauczycieli różnych przedmiotów określcie tematykę zadania (na przykład Przyjazna szkoła, Ochrona środowiska), przedmioty, których treści mają wchodzić w jego skład, i czas, jaki chcecie przeznaczyć na jego rozwiązywanie. Ustalcie też, w jaki sposób zorganizujecie proces rozwiązywania zadania: czy odbędzie się to na jednej lekcji, w cyklu lekcji, czy w ramach zajęć pozalekcyjnych? Zdalnie czy stacjonarnie? To bardzo ważne czynniki, które istotnie wpłyną na kształt zadania.

2. Wspólnie określcie kluczowe pytanie/zagadnienie zadania (na przykład Aranżacja przestrzeni naszej szkoły, Sposoby na ponowne wykorzystanie różnego rodzaju odpadów). Powinno ono spełniać warunki:

• być powiązane z wybranym przez Was tematem (np. temat: ochrona środowiska, kluczowe zagadnienie zadania: Sposoby na ponowne wykorzystanie różnego rodzaju odpadów);
• być tak skonstruowane, żeby można było dobrać do niego treści z wybranych przez Was przedmiotów;
• być konkretne i zrozumiałe;
• być ważne z różnych punktów widzenia;
• być atrakcyjne dla uczniów i dla Was.

3. Ustalcie, co będzie rozwiązaniem zadania, czyli jaki „produkt” mają uczniowie otrzymać na końcu. Może to być na przykład prezentacja, artykuł, film, plakat, audycja radiowa, album ze zdjęciami, rozwiązanie łamigłówek czy uzupełniona karta zadania.

4. Zaplanujcie aktywności, z których będzie się składać zadanie – kroki, które mają doprowadzić uczniów od polecenia do rozwiązania:

• Najpierw niech każdy z nauczycieli sam zastanowi się, jakie treści, metody i sposoby pracy ze swojego przedmiotu zamieściłby w zadaniu. Muszą one oczywiście pasować do kluczowego pytania/zagadnienia i zbliżać uczniów do rozwiązania.
• Przedstawcie pozostałym członkom zespołu swoje pomysły. Spiszcie je wszystkie razem.
• Zastanówcie się, jaką formę ma przyjąć zadanie, w jakim kontekście ma być osadzone. Na tej podstawie wybierzcie tylko te propozycje z poprzedniego punktu, które pasują do Waszego pomysłu.
• Zaplanujcie poszczególne aktywności. Najlepiej, jeżeli będziecie to robić wspólnie.

5. Oceńcie, czy zaproponowane przez Was aktywności zadania:

• zbliżają uczniów do odpowiedzi na kluczowe pytanie/zagadnienie;
• są właściwe dla uczniów danej klasy w danym momencie roku szkolnego;
• są atrakcyjne dla odbiorców.

6. Napiszcie komentarz metodyczny do zadania: odbiorca (wiek/klasa), cele, kryteria sukcesu (jeżeli korzystacie z oceniania kształtującego), treści nauczania (zagadnienia z podstawy programowej), metody nauczania, formy organizacyjne, zakładany czas rozwiązywania zadania, potrzebne pomoce dydaktyczne.

7. Pierwsze rozwiązanie zadania przez uczniów będzie jego testowaniem. Dlatego po zakończeniu pracy z tym zadaniem przeprowadźcie ewaluację, w wyniku której przyjmiecie, że:

• zadanie jest udane i może być realizowane z kolejnymi grupami;
• pewne elementy zadania wymagają zmiany;
• z jakiegoś powodu trzeba zrezygnować z zadania.

Proces pisania zadania interdyscyplinarnego będzie cennym czasem dla Was – nauczycieli. Lepiej poznacie swój zespół, przedmioty, w których się specjalizujecie, i swoje poglądy na nauczanie. To forma doskonalenia zawodowego i uczenia się od siebie nawzajem, dobra dla każdego nauczyciela, niezależnie od długości stażu zawodowego.

Organizacja pracy z zadaniami

Bez względu na to, czy zdecydujesz się tworzyć własne zadanie, czy korzystać z gotowego, istotna będzie forma, w jakiej zorganizujesz jego rozwiązywanie. Ważna jest też decyzja o tym, ile samodzielności chcesz dać uczniom. Możesz rzucić ich na głęboką wodę albo prowadzić w rozwiązywaniu zadania. Możesz też wybrać formę pośrednią: w pewnym  stopniu zakładając samodzielną pracę uczniów i uczennic, a w jakiejś części prowadząc ich krok po kroku.

Przed wyborem zadania warto przygotować listę filtrów, które będziesz chciał zastosować. Sprawdź, czy masz wystarczająco dużo czasu. Zazwyczaj jedna lekcja to za mało. Zastanów się, na ile długa przerwa w rozwiązywaniu zadania wpłynie na ten proces.

Pracę nad zadaniem możesz zorganizować na kilka sposobów:

• Każdy uczeń wybiera zadanie, którym chce się zająć. Uczniowie pracują indywidualnie, w parach lub małych grupach. Ty pełnisz rolę doradcy, facylitatora.
• Wybierasz zadanie dla całej grupy. Wprowadzasz w jego tematykę, rozmawiając, dyskutując, wyświetlając film lub prezentację. Potem uczniowie indywidualnie, w parach lub w małych grupach rozwiązują zadanie.
• Wybierasz zadanie, które z założenia można rozwiązać tylko w licznej grupie.

Kluczem do wprowadzenia zadań interdyscyplinarnych do codziennej praktyki szkolnej jest odpowiednie zorganizowanie czasu na ich rozwiązywanie z uczniami. Przebieg tego procesu zależy od charakteru zadania, a także od warunków, w jakich funkcjonuje Twoja szkoła. Oto cztery pomysły, z których możesz skorzystać, wdrażając zadania interdyscyplinarne:

• Rozwiązywanie zadań na lekcji. Ten sposób jest najłatwiejszy do zorganizowania. Na swojej lekcji proponujesz uczniom zadanie interdyscyplinarne, które mogą rozwiązywać indywidualnie, w parach lub w małych grupach. Ważny jest dobór treści. Unikaj zadań nawiązujących do przedmiotów, w których sam nie czujesz się pewnie. Staraj się, by dominowała dyscyplina, w której się specjalizujesz lub która jest bliska Twojemu przedmiotowi. Możesz również zaaranżować sytuację: tak jak Wy nie znam rozwiązania, ale chętnie się z Wami czegoś nowego nauczę. To doświadczenie szczególnie cenne wychowawczo dla uczniów.
• Rozwiązywanie zadań w cyklu lekcji. W tym modelu uczniowie zajmują się zadaniem na lekcjach różnych przedmiotów. To bardzo wygodny sposób, gdyż każdy z nauczycieli dba o część związaną ze swoim przedmiotem. Czasami jednak taka praca sprawia trudności organizacyjne. Nieraz ważna jest kolejność lekcji, ponadto lekcje powinny następować bezpośrednio po sobie. W takiej formie łatwo zgubić interdyscyplinarność. Trzeba bardzo uważać, żeby zamiast jednego zadania interdyscyplinarnego uczniowie nie rozwiązali kilku „zwykłych” zadań, które są ze sobą luźno powiązane.
• Biuro Pracy Indywidualnej (BPI). To forma organizacyjna wymyślona, wdrożona i sprawdzona w Szkole Podstawowej w Radowie Małym. Uczniowie rozwiązują zadania interdyscyplinarne pod okiem nauczyciela, który pełni rolę tutora. Z zestawu różnych zadań wybierają jedno. Sami decydują, czy rozwiążą je indywidualnie, czy w parze z kolegą lub koleżanką. Jednym z ważniejszych założeń pracy w BPI jest to, że każdy może pracować z kim chce, w swoim rytmie i na swoich zasadach. Uczniowie w wyznaczonych dniach w roku szkolnym (Dni Eksperta) prezentują na forum rozwiązania swoich zadań.
• Dzień z zadaniami interdyscyplinarnymi. To pomysł na wdrażanie zadań interdyscyplinarnych opracowany i stosowany w Publicznej Szkole Podstawowej w Rogolinie. Jeden dzień w miesiącu jest poświęcony na rozwiązywanie zadań interdyscyplinarnych. Uczniowie rozwiązują je w grupach różnorodnych wiekowo (w przedziałach: przedszkole, edukacja wczesnoszkolna, klasy IV–VI oraz klasy VII–VIII).

Kiedy już wybrałeś zadanie i wiesz, ile masz czasu na jego realizację, w jakiej formie zorganizujesz jego rozwiązywanie i jaka będzie w tym Twoja rola, zastanów się, czy nie wymaga ono dostosowania do potrzeb Twoich i Twoich uczniów. Śmiało zmieniaj zadanie, którego nie jesteś autorem.

Jeżeli będziesz prowadzić uczniów w rozwiązywaniu zadania wspólnie z kolegą lub koleżanką, to podzielcie się rolami – kto za co odpowiada. Przygotujcie też wszystkie potrzebne środki dydaktyczne.

Podsumowanie pracy

Po zakończeniu pracy warto w grupie zaangażowanych nauczycieli zastanowić się nad tym, co Wam wyszło, co warto zmienić, a z czego zrezygnować – przeprowadźcie ewaluację zadania.

Pamiętaj, że Ty, Twoi koledzy i koleżanki, a także uczniowie i uczennice uczycie się pracy z zadaniami interdyscyplinarnymi. Nie zrażajcie się potknięciami i porażkami przy pierwszych próbach. Jak każda innowacja, ta również wymaga czasu i cierpliwości.