O potrzebie zdobywania wiedzy o różnych narracjach, wzmacniania krytycznego myślenia i dbaniu o dobrostan pisze Jadwiga Jarosz, nauczycielka i współpracowniczka Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Współczesny świat, dynamicznie zmieniający się pod wpływem globalizacji, technologii, zmian klimatycznych i migracji, wymaga, by w szkole podejmowano nowe wątki. Edukacja globalna – rozumiana jako kształtowanie świadomości wpływu jednostki na globalne procesy i globalnych procesów na jednostkę – jest kluczowym elementem przygotowania uczniów i uczennic do odnalezienia się w świecie teraz i w przyszłości oraz odpowiedzialnego funkcjonowania w nim.
Nowoczesna szkoła powinna zatem:
W „Europejskiej deklaracji w sprawie edukacji globalnej do 2050 roku” można między innymi przeczytać, że „edukacja globalna to edukacja, która umożliwia ludziom krytyczną refleksję nad światem i miejscem, które w nim zajmują”. Stąd potrzeba, by uważniej edukować w obszarze krytycznego myślenia. Dalej czytamy, że edukacja globalna ma na celu „przygotowanie odbiorców do stawiania czoła wyzwaniom dotyczącym całej ludzkości”. Oznacza to, że niezbędne jest zauważenie głosu grup dotychczas marginalizowanych. Równie istotne jest zadbanie o swoją wewnętrzną równowagę i zbalansowane funkcjonowanie w świecie. Szacunek do świata powinien się zacząć od szacunku do samego i samej siebie.
Krytyczne myślenie to jedna z fundamentalnych kompetencji XXI wieku. Jest niezbędna do tego, aby odnaleźć się w gąszczu informacji, które docierają do nas każdego dnia. Czym jest krytyczne myślenie? To między innymi umiejętność:
Edukacja globalna stanowi idealne pole do rozwijania tych umiejętności, ponieważ wymaga od uczniów i uczennic konfrontacji ze złożonością współczesnych problemów, takich jak zmiana klimatu, konflikty zbrojne, nierówności społeczne czy migracje. Ważne jest, aby dawać młodym ludziom przestrzeń do wątpienia i mówienia „nie wiem”. Świat jest na tyle skomplikowany, że mamy prawo nie rozumieć wielu mechanizmów, zależności. Zaakceptowanie własnej niewiedzy i omylności jest podstawą do tego, aby z otwartą głową krytycznie myśleć o świecie. Ten artykuł odnosi się do niektórych z wymienionych aspektów krytycznego myślenia. Skupia się przy tym na znaczeniu zadawania pytań, kwestionowania utartych schematów, świadomości różnych narracji i tworzenia nowych opowieści o świecie.
W grudniu 2019 roku Olga Tokarczuk wygłosiła swoją mowę noblowską. Można w niej znaleźć szereg trafnych spostrzeżeń dotyczących zagubienia współczesnego człowieka wobec natłoku informacji i niesionych przez nich przekazów. Fragmenty tego odczytu ustalą kierunek dalszych rozważań podjętych w tym artykule na temat krytycznego myślenia, wiedzy o różnych narracjach oraz dobrostanie. Tokarczuk w swojej twórczości odznacza się uważnością i wnikliwością w opisywaniu kondycji współczesnego człowieka, również w ujęciu globalnym. Niech na chwile stanie się naszą przewodniczką (wszystkie zacytowane w artykule wypowiedzi Olgi Tokarczuk pochodzą z przemowy noblowskiej tej pisarki).
Wiedza może przytłaczać, a jej skomplikowanie i niejednoznaczność, powoduje powstawanie różnego rodzaju mechanizmów obronnych – od zaprzeczenia i wyparcia, aż po ucieczkę w proste zasady myślenia upraszczającego, ideologicznego, partyjnego – Olga Tokarczuk.
Jeśli nie dajemy sobie zgody na niewiedzę, pędzimy w objęcia teorii spiskowych, które tłumaczą świat w sposób przejrzysty, możliwy do pojęcia przez osoby nieeksperckie. Mało kiedy zgodny z prawdą.
Mobilizujmy uczniów i uczennice do zadawania pytań i krytycznego spoglądania na źródła wiedzy. Na lekcjach warto organizować dyskusje i debaty, w których młodzież będzie argumentować swoje stanowiska w oparciu o fakty i analizy. Przykładem mogą być zajęcia z geografii, podczas których młodzi ludzie analizują skutki wycinki lasów deszczowych, uwzględniając perspektywę ekologów i ekolożek, lokalnych mieszkanek i mieszkańców oraz inwestorów i inwestorek.
Krytyczne myślenie to umiejętność zadawania pytań. Co zrobić, aby nasi uczniowie i uczennice nie bali się błądzenia, wątpienia, dociekania? Istotne jest dostrzeganie wartości każdej wypowiedzi. Ośmielające młodzież może być zapewnienie ze strony nauczycieli i nauczycielek, że nie ma jednej prawidłowej odpowiedzi. Ogromne znaczenie ma to, jaka atmosfera panuje w klasie. Upewnijmy się, czy osoby uczestniczące w lekcji słuchają siebie nawzajem z życzliwością i szacunkiem.
Nie bójmy się stymulować myślenia u młodych ludzi poprzez zadawanie pytań trudnych, nieoczywistych. Zaczekajmy na reakcję i pozwólmy wybrzmieć dyskusji, która cudownie kształtuje myślenie. Wspaniale byłoby zachęcić młodzież do zadawania pytań, nieskrępowanego odkrywania swojej niewiedzy. Odczarujmy wizerunek szkoły, w której to nauczyciel lub nauczycielka zadaje pytanie, a uczeń lub uczennica ma znać odpowiedź. Bez dociekliwości nie ma mowy o pogłębionej analizie. Warto ćwiczyć to na lekcjach. Można skorzystać z materiałów opracowanych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej:
Edukacja globalna wymaga od uczennic i uczniów zrozumienia różnych narracji, które kształtują współczesny świat. Umiejętność wartościowania różnego rodzaju przekazów nie jest łatwa w świecie, w którym człowiek na każdym kroku jest zasypywany rozmaitymi komunikatami. W mediach społecznościowych przeplatają się informacje o klimatycznej katastrofie i konfliktach zbrojnych z relacjami influencerów i influencerek odnośnie do najnowszych trendów w modzie i podróżach.
Szept świata umilkł, zastąpiły go hałasy miasta, szmer komputerów, grzmot przelatujących nad głową samolotów i męczący biały szum oceanów informacji – Olga Tokarczuk.
Krytyczne myślenie to między innymi sprawdzanie informacji w wielu źródłach. Czy to robimy? Powiedzmy sobie szczerze: to wymagające zadanie – ze względu na mnogość informacji do sprawdzenia oraz na czasochłonność. Wychylenie się ze względnie bezpiecznego, bo oswojonego, wyobrażenia o świecie też nie jest łatwe. Warto korzystać z rzetelnych źródeł, wskazana jest wzmożona czujność wobec fake newsów i wszelkiego rodzaju manipulacji.
Skąd tak wiele opowieści o świecie? Dużo miejsca na wyjaśnienia tego, czym są narracje, przeznaczono w projekcie Centrum Edukacji Obywatelskiej „Globalna szkoła. Dla zaawansowanych”. Czy ludzie są z natury dobrzy czy zawistni? Czy dobrobyt państw Zachodu jest w większej mierze zasługą postępu naukowego czy niewolniczej pracy? Czy każdy jest kowalem swojego losu? Czy człowiek jest częścią natury czy ponad nią? Czy zmiana klimatu jest skutkiem działalności człowieka czy jest procesem naturalnym i cyklicznym?
Od przyjętego stanowiska będzie zależało to, jakie historie o człowieku i funkcjonowaniu świata będziemy tworzyć i powielać, a tym samym myśleć o tych zagadnieniach. Umiejętność rozpoznawania narracji pomaga studzić emocje i dostrzec złożoność wielu zagadnień.
Tradycyjne systemy edukacyjne często opierają się na jednolitej perspektywie, co prowadzi do uproszczeń i pomijania głosów grup marginalizowanych. Nowoczesna szkoła powinna dążyć do tego, by uczniowie i uczennice poznawali różne punkty widzenia i potrafili dostrzegać, jak narracje historyczne, kulturowe czy medialne wpływają na ich postrzeganie rzeczywistości.
Ten, kto ma i snuje opowieść – rządzi – Olga Tokarczuk.
Na lekcjach historii można omawiać wydarzenia, takie jak kolonializm, z perspektywy zarówno kolonizatorów, jak i kolonizowanych. Co i jak można opowiedzieć o świecie postkolonialnym? Czyja to będzie opowieść?
W ramach wspomnianego projektu „Globalna szkołą. Dla zaawansowanych” powstało wiele cennych materiałów. Mają one na celu wesprzeć nauczycieli i nauczycielki w uczeniu o różnych narracjach:
Warto zwrócić też uwagę na publikację skierowaną do młodzieży „Uwikłani w wielkie narracje. Jak krytycznie myśleć o współczesnym świecie?”.
Sięganie po pozytywne narracje pozwala dostrzec nowe perspektywy i usłyszeć głosy wcześniej tłumione przez katastroficzną wizję świata i natury człowieka. Pozytywne historie mobilizują do działania. Zdejmują z człowieka paraliżujący lęk.
Skoro można pomyśleć, że może być lepiej, to znaczy, że już jest lepiej – Olga Tokarczuk.
Uczenie o nowych narracjach to świetny sposób na rozwijanie kreatywności, empatii i krytycznego myślenia u uczniów i uczennic. Kluczowe jest tworzenie przestrzeni na refleksję, otwartość na różnorodność i aktywne angażowanie młodzieży w proces twórczy. W ten sposób szkoła może przygotować młodych ludzi do życia w złożonym, globalnym świecie.
We wspomnianym kursie internetowym realizowanym w ramach projektu „Globalna szkoła. Dla zaawansowanych” osoby uczestniczące dowiadują się między innymi o filozofii Ubuntu, która jest obecna w wielu kulturach afrykańskich i sprowadza się do sentencji: „Jestem, ponieważ jesteśmy.” Można więc budować wyobrażenie o świecie w oparciu o istnienie w zbiorowości. To bardzo krzepiące i prawdziwe. Kontakt człowieka z naturą może być oparty o przypatrywanie się jej i prowadzeniu na przykład ogrodu permakulturowego (jego funkcjonowanie opiera się na naśladowaniu procesów występujących w naturze).
Wśród materiałów oferowanych przez Centrum Edukacji Obywatelskiej można znaleźć ćwiczenia i scenariusze, które wspierają kształtowanie nowego myślenia:
Edukacja globalna w nowoczesnej szkole nie będzie skuteczna, jeśli nie zadba się o dobrostan uczniów, uczennic oraz osób nauczających. Dbanie o ich i nasze zdrowie psychiczne oraz fizyczne, relacje międzyludzkie, a także poczucie bezpieczeństwa jest kluczowe dla stworzenia przestrzeni, w której można rozwijać swoje umiejętności i zainteresowania. Problemy globalne, takie jak kryzys klimatyczny czy wojny, mogą wywoływać u młodych ludzi lęk i poczucie bezradności. Dlatego nauczyciele i nauczycielki powinni podchodzić do tych tematów w sposób wspierający i konstruktywny.
Dbanie o własny dobrostan poprzez kontakt ze sobą, uważność, empatię do siebie i innych wpływa na zmianę myślenia i patrzenia na świat. Dzięki temu widzimy szerzej i wyraźniej. Wracamy do korzeni i odbudowujemy nasze więzi z naturą. Coraz mocniej czujemy, że jesteśmy jej częścią. Rozbudzamy w sobie wdzięczność, ale też dostrzegamy to, co nie działa, nieprawidłowości w funkcjonowaniu naszego otoczenia. Z tego miejsca możemy wyjść do działania na rzecz zmiany.
Ważne jest podkreślanie pozytywnych narracji i sukcesów globalnych, takich jak inicjatywy na rzecz ochrony przyrody lub przykłady współpracy międzykulturowej. Pozwala to budować w uczniach nadzieję i motywację do działania.
Edukacja globalna w nowoczesnej szkole to nie tylko nauka o świecie, ale także o tym, jak mądrze w nim żyć. Rozwijanie krytycznego myślenia, uwzględnianie różnych narracji i dbanie o dobrostan uczniów i uczennic to fundamenty, na których można budować tę edukację.
Jadwiga Jarosz jest wieloletnią współpracowniczką Centrum Edukacji Obywatelskiej w obszarze Odpowiadaj na globalne wyzwania, autorką licznych materiałów edukacyjnych oraz mentorką w kursach e-learningowych. Uczy języka polskiego w Państwowym Liceum Sztuk Plastycznych im. Juliana Fałata w Bielsku-Białej.
Ogromną przyjemność sprawia jej „odkurzanie” starych lektur poprzez wprowadzanie wątków z edukacji ekologicznej, globalnej, klimatycznej czy obywatelskiej. Stanowi to dla niej swoiste szukanie pomostów prowadzących do współczesnego świata. W jej pracy ważne jest dla niej to, aby dostrzec każdą osobę, którą uczy.
„Ćwiczenia z myślenia. Jak krytycznie myśleć nie tylko w szkole?”, Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Film BBC „What we can learn from African philosophy od Ubuntu?” [dostęp 30.01.2025].
Strona internetowa Polskiej Akcji Humanitarnej poświęcona edukacji globalnej [dostęp 30.01.2025].
Strona internetowa Tygodnia Edukacji Globalnej [dostęp 30.01.2025].
Treści kursu internetowego „Globalna szkoła. Dla zaawansowanych”, Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Artykuł został sfinansowany ze środków Deutsche Bundesstiftung Umwelt (DBU) oraz w ramach polskiej współpracy rozwojowej Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP.
Artykuł wyraża wyłącznie poglądy autora i nie może być utożsamiany z oficjalnym stanowiskiem Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej.
